aylanuvchi kartotekalar bu vertikal yoki gorizontal o‘qlar
atrofida aylanuvchi barabanlar bo‘lib, ularning seksiyalariga kar-
talar yoki hujjatlar solingan yig‘ma jildlar joylashtiriladi. Ularning
afzalligi shartli doimiy va kam o‘zgaradigan axborotlarni saqlan-
ishidadir. Vertikal o‘qli kartotekalar axborot-kutubxonalarning
ma’lumot uchun xizmatlarida, gorizontal o‘qli kartotekalar esa
xodimlarning ish joylarida ishlatishga mo‘ljallangan.
Aylanadigan kartotekalarning boshqa ko‘rinishi ham bo‘lib
ularda sterjeniga ma’lumotli kartalar mahkam o‘rnatilgan bo‘ladi.
Bu tipdagi kartotekalardan, odatda, axborot-kutubxona katalogla-
rida ommaviy foydalanish uchun ishlatiladi. Ikkala ko‘rinishdagi
258
259
ay lanuvchi kartotekalar ba’zida avtomatlashtirilgan qidirish me-
xanizmlari bilan jihozlanadi.
Avtomatlashtirilgan kartotekalar jumlasiga elevatorli va rotorli
kartotekalar kiradi.
elevatorli kartotekalar. Elevatorli kartoteka operatorning ish
joyiga rolikli zanjirga osilgan kartali yoki boshqa hujjatli tarnov-
larni (yashiklarni) avtomatik uzatishni tashkil qiladigan qurilmadir.
Tarnovlarni uzatish boshqarish pultidan teriladigan ish joyi manzi-
liga (kodiga, identifikatoriga) mos ravishda amalga oshiriladi. Ele-
vatorli kartochkalarsig‘imi katta – 500 mingtagacha kartochkani
joylashtirishga mo‘ljallangan.
rotorli kartotekalar hujjatlar uchun tarnovli aylanma tok-
cha – seksiyalarga egadir. Ular aylanadigan barabanli kartoteka-
larni eslatadi, lekin avtomatik boshqarish pultida terilgan manzil
bo‘yicha foydalanuvchiga kerakli tarnov olib kelinadi. Rotorli
kartotekalar ning sig‘imi kartochkalarning shakli bilan aniqlanadi
va 10–75 ming donani tashkil etadi.
perfokartali kartotekalar. Chetlari perforatsiyali kartalardagi
kartotekalar yengil mexanizatsiyalashgan qidirish imkonini be-
radi. Chetlari perfora tsiyali karta qalin qog‘ozdan yasalgan to‘g‘ri
to‘rtburchak ko‘rinishiga ega bo‘lib, hamma chetlari bo‘ylab bir
xil teshiklar o‘yib chiqilgan: har bir pozitsiyada bir yoki bir nechta
(ko‘pincha ikkita) teshik. Qidirish kodini o‘rnatishda kartaga mos
teshiklarni perfokarta chetidan ajratib turuvchi katakni qirqish
amalga oshirilib, natijada ochiq tirqish (yoriq) hosil bo‘ladi. Per-
fokartaning teshiklardan xalos bo‘lgan markaziy ma’lumot may-
doniga hamma kerakli hujjatlar nusxalash yoki qo‘lda yozish usuli
bilan kiritiladi. Kerak ma’lumotli kartani topish to‘g‘rilangan kar-
talar dastasidagi qidirilayotgan kodga mos keluvchi teshikka o‘qni
sanchib olish va dastani silkitish bilan amalga oshiriladi. Silkitishda
kerakli perfokartalar dastadan tushib qoladi. Bu jarayon yordamida
6–7 ming kartaga ega bo‘lgan to‘plamdan 5–6 belgi bo‘yicha bizni
qiziqtirgan kartalarni osongina tanlab olish mumkin. Perfokarta-
ning ma’lumot maydoniga tez-tez hujjatlarning mikrofotokopiyasi
kiritiladi.
260
261
Bu keng tarqalgan va samarali mikrofilmlashtirilgan hujjatlarni
saqlash tizimlari yordamida ma’lumot qidiruv ishlarini samarali
yo‘lga qo‘yish imkonini beradi.
