132
Internet-texnologiyalarning ko„plab ustunliklari mavjud. Ularning
ba‟zi birlarini keltirib o„tamiz:
axborotni olish tezkorligi, asosan, xalqaro operatsiyalarda,
sezilarli darajada o„sadi;
ishlab chiqarish va savdo aylanmasi sezilarli darajada ortadi,
chunki olingan hujjatlarni har safar kiritish zarurati yo„q, bundan
tashqari kiritishdagi xatoliklar
ehtimolligi kamayadi;
ancha arzon kommunikatsiya vositalaridan foydalanish hisobiga
axborot almashish bilan bog„liq bo„lgan harajatlar sezilarli
kamayadi;
elektron tijoratning internet-texnologiyalaridan foydalanish
kompaniyaga mijozlarga nisbatan ochiqroq bo„lish imkonini
yaratadi;
mahsulotlar va xizmatlar haqida mijozlarni va hamkorlarni tez va
oson xabardor qilish imkonini beradi;
sotishning muqobil kanallarini yaratish imkonini beradi. Masalan,
korporativ saytda internet magazin orqali.
Elektron tijoratdan foydalanish
Zamonaviy Internet-texnologiyalarni tijoratda qo„llash
Web-sayt
yaratish yoki mumkin bo„lgan buyurtmalar elektron kataloglari bilan
chegaralanmaydi, balki texnologiyadan, jamlangan malakalardan va
Internet yordamida ish jarayonlarini tadbiq qilishning yangi usullarini
mos tarmoq kompyuter texnologiyalaridan foydalangan holda samarali
tadbiq qilishni nazarda tutadi. Elektron tijorat –
bu Internet-
texnologiyalardan foydalangan holda mablag„ ishlash jarayonidir.
Tarmoqda elektron savdoning samarali tadbiq qilinishi uchta tashkil
etuvchi bilan aniqlanadi:
to„g„ri texnologik platformani tanlash;
raqobatbardosh mahsulotning mavjudligi;
zarur infratarkib va biznes-jarayonning mavjudligi.
Agarda bu bo„g„inlardan birortasi mavjud bo„lmasa, zamonaviy
texnologiyalarni tadbiq qilish samara bermaydi.
on-line savdo texnologiyalaridan foydalanish rivojlangan va
hududiy tarmoqqa ega bo„lgan kompaniyalar uchun juda zarur. Chunki
bu texnologiya buyurtmalarni bajarish harajatlarini kamaytirish imkonini
beradi. Hududiy hakmorlar bilan Internet orqali ishlash uslubiyati tadbiq
qilinganidan so„ng, buyurtmalarga ishlov berish va ro„yxatdan o„tkazish
harajatlari deyarli ikki barobarga kamayadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
133
on-line rejimida harid qilishda asosiy to„lov vositasi kredit
kartochlari hisoblanadi. Ammo, yangi to„lov vositalari ham chiqmoqda:
smart- kartalar, raqamli pullar (
digital cash), mikroto„lovlar va elektron
cheklar.
Elektron tijoratning qiziqarli va
ommaviy foydalanilayotgan
yo„nalishlardan biri – tarmoqda kitob tijorati hisoblanadi. Ko„plab
magazinlar kitob bilan savdo qiladilar, hozirgi kunda rus tarmog„ida eng
«omadli» savdo loyihalaridan biri
Ozon magasini hisoblanadi. Ko„plab
rus tarmoq magazinlari ichida bu real ishlayotgan magazindir. Internetda
kitob savdosi kelajagi to„g„risida gapiradigan bo„lsak, tarmoq orqali
sotib oluvchilar yoki sotib olishni rejalashtirayotganlarning 40%i yuqori
o„ringa kitob sotib olishni qo„ymoqdalar, 40%i tarmoq orqali bilet
bronlash imkoniyatini ko„rsatdilar. Bunday xizmatni
KiberPlat tizimi
orqali ishlovchi
Transinform serveri ko„rsatadi.
Taniqli bo„lgan
Demos provayderlik
xizmati foydalanuvchilariga
Internetga
dial-upda kirishni
on-line rejimda to„lash imkoniyatini taqdim
etadi. So„rovlarning natijasiga ko„ra, 34% foydalanuvchi bu xizmatni
qulay va qiziqarli deb hisoblaydilar. Yaqin kunlarda undan ham
ommaviy ravishda foydalanadilar.
Keyingi yillarda kompyuter va kompyuter jamlovchilar, dasturiy
ta‟minot va boshqa shunga o„xshash mahsulotlar bilan savdo qiluvchi
magazinlar soni ortib bormoqda. Bu yo„nalishda
omadlilardan biri
sifatida Moskvaning
«Iks-MIR» magazinini ko„rsatish mumkin.
Axborot xizmatlariga yo„naltirilgan bozorning tez o„sishi bilan
birga axborotni pulli taqdim etish xizmatlari soni ham ortib bormoqda.
Yana bir xizmat toifalaridan biri – bu telefon, kommunal va shunga
o„xshash xizmatlarni to„lashdir (so„ralgan mijozlarning deyarli 50% i).
Bunday
imkoniyat
mavjud:
«KiberPlat»
tizimida
tizimdan
foydalanuvchilar uchun
on-line rejimi yordamida to„lovlarni amalga
oshiradigan to„lovlar mexanizmi ko„zda tutilgan. Hamda, xuddi shu
so„rovga asosan 40% foydalanuvchilar musiqa tashuvchilar: kompakt-
disklar va kassetalarni, 20% i esa – videokassetalarni
sotib olishni
xohlashlarini bildirganlar.
To„lov qobiliyatiga ega bo„lgan talabning faollashish omillaridan
biri, xaridor nuqtayi nazarida optimal bo„lgan, to„lov tizimini
tashkillashtirish hisoblanadi. «Platina» tijorat banki tomonidan ishlab
chiqilgan va 1998-yilda tijoratda tadbiq qilingan «KiberPlat» tizimi
Rossiya elektron tijorat bozorida birinchi real mexanizm bo„ldi.
Tizimning foydalanuvchilari – elektron magazinlar va ularning mijozlari
kredit kartalari va bank hisoblaridan foydalangan holda
on-line rejimda
www.ziyouz.com kutubxonasi
134
xaridlarini to„lash va to„lovlarni qabul qilish imkoniyatiga ega bo„ldilar.
Elektron-raqamli
imzodan
foydalanishga
asoslangan
samarali
himoyalash mexanizmi tizimning yuqori darajada himoyalanishini va
katta to„lovlarni amalga oshirishni ta‟minladi.
Amalga oshirilgan
to„lovning mijoz tomonidan bekor qilinishi bankning tijorat-tavakkali
hisoblanadi. Yaqin kunlargacha elektron tijorat ommaviy bo„lgan
«Monopoliya» o„yinini eslatar edi – stol atrofida o„yinchilar soni ko„p
bo„lib, ularning o„yinda qolishini hech kim kafolatlamaydi.
Internet-tijoratning «o„yin maydoni» sezilarli darajada o„zgardi.
Zona Research tomonidan 500 dan ortiq xodimi bo„lgan 100 dan ortiq
kompaniyalarda o„tkazilgan so„rovlar shuni ko„rsatdiki, ularning 80%i
marketing uchun Internetdan foydalanadilar, 10%i esa hozirda elektron
tijorat
bilan
shug„ullanmoqdalar.
Kuzatishlarga
ko„ra,
bu
kompaniyalarning deyarli 45%i yaqin 2–3 yil ichida Internet orqali savdo
dasturini tadbiq qilishni rejalashtirmoqdalar.
Ayrim
kompaniyalar, masalan,
Dell Computer, elektron tijorat
sohasida sezilarli darajada yutuqlarga erishganliklarini e‟tirof
etmoqdalar.
Dell Web serverdan nafaqat savdoni tashkillashtirish, balki
texnik jihatdan qo„llab-quvvatlashga bo„lgan sarflarni kamaytirish uchun
ham foydalanmoqda. Elektron tijorat bilan samarali shug„ullanayotgan
kompaniyalardan
Federal Express va
Cisco Systemsni ham aytish
mumkin. «Monopoliya» o„yini kabi, elektron tijoratning ham o„z
qoidalari mavjud.
