135
schoti raqamini, ismi va murojaat qiluvchi shaxs telefoni haqida xabar
beradi. Bu bosqichda xaridorga ma‟lum bir aniqlovchi (identifikatsion)
kod beriladi. Bu shuning uchun qilinadiki, u keyingi safar magazinga
kirganda yuqorida keltirilgan ma‟lumotlarni kiritishi lozim bo„lmaydi,
ya‟ni kodni ko„rsatish yetarli bo„ladi. So„ngra, narxini to„lash va ma‟lum
bir vaqt oralig„ida magazindan mahsulotni
olish uchun mijozga schot
yuboriladi. Onlaynli magazin kredit kartochka orqali to„lovlarni
amalga
oshirish imkonini beradi. Bunday hollarda mijoz o„zi haqidagi
axborotlar yoki kodi bilan birga kredit kartochka raqami haqida ham
axborot
yuboradi.
Jarayon
markazida
kredit
kartochkani
avtomatlashtirish amalga oshiriladi. Bu jarayon samarali amalga
oshirilgandan so„ng mijoz hisobidagi pullar «muzlatiladi» (to„xtatiladi),
bazadagi mahsulot esa zahiralanadi. Keyingi bosqichda firma xodimlari
xaridor bilan telefon orqali bog„lanadilar va tovarni kuryer bilan
jo„natadilar; mijoz xohishiga ko„ra magazinga kelishi va xaridni o„zi
olib ketishi ham mumkin.
Mahsulotni berish davrida mijozning kredit kartochkasi harakatga
keltiriladi va u kelishuvni slipda o„z imzosi bilan mustahkamlaydi.
Kartani avtomatlashtirish mahsulotni
zahiralash davrida amalga
oshirilganligi uchun uni harakatga keltirishda jarayon markazi bilan
bog„lanishi talab qilinmaydi. Operatsiya tugallanishida slip bankka
beriladi, pul esa xaridor schotidan o„chiriladi va magazin schotiga
o„tkaziladi. Korporativ mijozga barcha rekvizitlarni ko„rsatgan holda
shunchaki schot yuborilishi mumkin. Mahsulot magazindan olinishi yoki
bu schot bo„yicha pul o„tkazilgandan so„ng buyurtmachiga yetkazilishi
mumkin.
Magazinning
ajoyib xususiyatlaridan biri, kredit kartochkalar
bo„yicha savdoni amalga oshirish imkonini beruvchi to„lov tizimi
integratsiyasidir.
To„lov tizimlarini kredit, debet va raqamli naqd pullar bilan
ishlovchi tizimlarga ajratish mumkin.
Kredit tizimlar – kredit kartochkalar yordamida to„lovlarni amalga
oshiradigan oddiy tizimlarning analogi bo„lib, ma‟lumotlarni uzatish va
xavfsizlikni ta‟minlash bir qator xizmatlari – raqamli imzo,
ma‟lumotlarni shifrlash va h.k. uchun Internetdan foydalaniladi. Bunday
tizimlar qatoriga
CyberCash, Open Market, First Virtual va
SET (Secure
Electronic Transaction) protokolidan foydalanuvchi barcha tizimlarni
kiritish mumkin. Kredit tizimlarning asosiy
kamchiligi quyidagilar
hisoblanadi:
tranzaktsiyani amalga oshirishda ushlanishlarni oshiruvchi va
www.ziyouz.com kutubxonasi
136
Internet to„lov tizimining maqsad bozori bo„lgan mikroto„lovlar
uchun tizimning moslanmaganligiga olib keluvchi mijozning
to„lov qobiliyatini va kartochka muallifligini tekshirish zarurati;
anonimlikning mavjud emasligi va buning natijasida savdo
tarkiblari tomonidan majburiy (bog„langan) xizmat;
kredit kartochkalarini qabul qiluvchi magazinlar sonining
chegaralanganligi;
xaridorlar uchun kredit hisobini ochish zarurati va «kartochka
ma‟lumotlarini tarmoq bo„yicha uzatish» kompleksi.
Hozirgi kunda ayrim loyihalar tugallanmagan bo„lsa ham, elektron
tijorat bilan shug„ullanuvchi ko„plab kompaniyalar SET protokoli, yangi
ilovalar va boshqalarni qo„llagan holda xizmatlarni taklif qilmoqdalar.
Ko„pgina korxonalar to„lovlarni amalga oshirishda maksimal
konfidensiallik va xavfsizlikni ta‟minlash
maqsadida SET va boshqa
texnologiyalarni integrallashtirmoqda ya‟ni, birlashtirmoqda. Hozirda
Internetning deyarli barcha katta to„lov tizimlarida SET protokolini
qo„llagan holda xizmatlar taklif qilinmoqda. Xavfsiz Internet-to„lovlar
bozorida ishlayotgan, taniqli bo„lgan
SyberCash kompaniyasi o„zining
barcha mijozlariga SET protokoli bo„yicha (uning ustunliklarini targ„ib
qilgan va isbotlagan holda) ishlashni taklif qilmoqda. Endi hech
narsadan cho„chimagan holda elektron tijoratda ishtirok etish mumkin.
SETdan foydalanishdagi bir qator ustunliklarni ko„rsatib o„taylik:
sotuvchilar – mualliflanmagan to„lov kartochkalari yordamida
harid qilish va hariddan
voz kechishdan himoyalangan;
banklar – mualliflanmagan xaridlardan himoyalangan;
mijozlar – mavjud bo„lmagan sotuvchilardan sotib olish va kredit
raqamlarini tutib olishdan zarar ko„rmaydilar.
SET raqamli imzolardan foydalangan holda mualliflashtirishni
amalga oshirish imkonini beradi va shu bilan birga oraliq bo„g„inlardan
aylanib o„tgan holda emitet bo„yicha tekshirish uchun karta raqamini
uzatish mexanizmini ta‟minlagan holda xaridorni himoyalaydi.
