PROTECTION OF INFORMATION

13 
Used and recommended literature …………………………… 
269 
Appendix……………………………………………………….. 
273 
 
 

14 
MUQADDIMA 
 
Kompyuter texnikasi va axborot tizimlarining iqtisodda, boshqarishda, 
aloqada, ilmiy tadqiqotlarda, ta’limda, xizmat ko‘rsatish sohasida, tijorat, moliya 
va inson faoliyatining boshqa sohalarida qo‘llanilishining rivoji axborotlashtirish 
va, umuman, jamiyat rivojini belgilovchi yo‘nalish hisoblanadi. Kompyuter 
texnikasining qo‘llanishi evaziga erishiluvchi samara axborot ishlanishi 
ko‘lamining oshishi bilan ortib boradi. Ushbu texnikaning qo‘llanish sohalari va 
ko‘lami uning ishlashining ishonchliligi va barqarorligi muammolari bilan bir 
qatorda unda aylanuvchi axborot xavfsizligini ta’minlash muammosini tug‘diradi. 
Axborot xavfsizligi – axborotning nomaqbul (axborot munosabatlarining 
tegishli sub’ektlari uchun) oshkor qilinishidan (konfidensialligining buzilishidan), 
buzilishidan (yaxlitligining buzilishidan), sirqib chiqishidan, yo‘qotilishidan, 
modifikatsiyalanishidan yoki foydalanuvchanlik darajasining pasayishidan hamda 
noqonuniy tirajlanishidan himoyalanganligi. Ushbu xodisalarning sababchisi 
tasodifiy ta’sirlar yoki buzg‘unchining (niyati buzuqning) atayin ruxsatsiz 
foydalanishi natijasidagi ta’sirlar bo‘lishi mumkin. 
Jamiyatning jadal sur’atlarda axborotlashtirilishi sababli axborot xavfsizligi 
muammosi nihoyatda dolzarb va doimo shunday bo‘lib qoladi.
Kitobning birinchi bobida axborot xavfsizligi tushunchasi va uning 
vazifalari bayon etilgan. Milliy xavfsizlik tushunchasiga ta’rif berilib, uning tashkil 
etuvchilari batafsil yoritilgan. Axborot xavfsizligini ta’minlashning asosiy 
vazifalari keltirilib, shaxsning, jamiyatning va davlatning axborot muhitidagi 
manfaatlari bayon etilgan. Xavfsizlik siyosati, axborot xavfsizligi arxitekturasi va 
strategiyasi va ular orasidagi bog‘liqlik masalalari ham ushbu bobdan o‘rin olgan. 
Kitobning ikkinchi bobi axborot xavfsizligiga bo‘ladigan taxdidlar, xujumlar 
va zaifliklarga bag‘ishlangan. Axborot xavfsizligiga taxdidlar va zaifliklari tahlil 
etilib, ularning aktivlarga zarar yyetkaza olishlari uchun birlashishlari lozimligi 
misollar yordamida ko‘rsatilgan. Axborotning mahfiyligini, yaxlitligini va 
foydalanuvchanligini buzish usullariga alohida e’tibor berilgan. 
Kitobning uchinchi bobi axborot kommunikatsiya tizimlarida axborot 

15 
xavfsizligini ta’minlash, boshqarish sohasiga oid halqaro va milliy me‘yoriy-
xuquqiy bazaga bag‘ishlangan. Davlat va xususiy korxona va tashkilotlarda 
mavjud axborot kommunikatsiya tizmlarida axborot xavfsizligini ta’minlashda 
qo‘llaniladigan me’yoriy xuquqiy xujjatlar ko‘rib chiqilgan.
Kitobning to‘rtinchi bobi xavfsizlik modellari – diskretsion, mandatli va rolli 
modellarga bag‘ishlangan. Diskretsion modellarda foydalanishni boshqarish 
foydalanuvchilarga ma’lum ob’ektlar ustida ma’lum amallarni bajarish vakolatini 
berish yo‘li bilan amalga oshirilishi, mandatli modellarning foydalanishni xufiya 
holda – tizimning barcha sub’ekt va ob’ektlariga xavfsizlik sathlarini belgilash 
orqali boshqarishi, rolli modelning xavfsizlikning tatbiqiy siyosatini akslantirishi 
batafsil bayon etilgan. 
Kitobning beshinchi bobi axborotni kriptografik himoyalash usullari va 
vositalariga bag‘ishlangan bo‘lib, uzatiladigan ma’lumotlarni himoyalashda 
qo‘llaniladigan simmetrik shifrlash tizimlarining strukturasi, algoritmlari va ular 
uchun foydalaniladigan kalitlarni taqsimlash sxemalari keltirilgan. Asimmetrik 
shifrash tizimlariga oid kriptografik o‘zgartirish sxemalari va shifrlash 
algoritmlarining matematik asoslari haqida so‘z yuritilib, asimmetrik algoritmlar 
misol tariqasida keltirilgan. Elektron raqamli imzolarni shakllantirish va 
haqiqiyligini tasdiqlash jarayonlarini tashkil etuvchi algoritmlar tavsiflangan, 
rivojlangan davlatlarning elektron raqamli imzolari haqidagi standartlari keltirib 
o‘tilgan. Undan tashqari ushbu bobda kriptografiyaning steganografik usullari, 
ularning turlari va texnologiyalari haqida qisqacha to‘xtalib o‘tilgan. Ushbu 
bobdan kriptografik algoritmlarni tahlillash usullari va vositalari ham o‘rin olgan.
Kitobning oltinchi bobida tizimning foydalanuvchilar bilan o‘zaro 
aloqasidagi asosiy jarayonlar – foydalanuvchi harakatini autentifikatsiyalash, 
avtorizatsiyalash va ma’murlash, bir va ko‘p martali parollar hamda raqamli 
sertifikatlar asosidagi autentifikatsiyalash xususiyatlarining tahlili o‘rin olgan. 
Foydalanuvchini identifikatsiyalash va autentifikatsiyalashning namunaviy 
sxemalari keltirilgan. Simmetrik va asimmetrik kriptoalgoritmlarga asoslangan 
qat’iy autentifikatsiyalashga alohida e’tibor berilib, jumladan, Kerberos protokoli 

16 
muhokama 
etilgan. 
Ushbu 
bobdan 
biometrik 
identifikatsiyalash 
va 
autentifikatsiyalash vositalarining tavsifi ham o‘rin olgan.
Kitobning yettinchi bobi kompyuter viruslari va zararkunanda dasturlar bilan 
kurashish mexanizmlariga bag‘ishlangan. Kompyuter viruslarining tasnifi 
keltirilib, virus hayot sikli bosqichlari tahlillangan, viruslar va boshqa zarar 
keltiruvchi dasturlarning asosiy tarqalish kanallari ko‘rilgan. Virusga qarshi 
dasturlarning asosiylari muhokama etilib, himoyaning profilaktik choralari 
yoritilgan. Virusga qarshi himoya tizimini qurishdagi asosiy bosqichlar batafsil 
bayon etilgan. 
Kitobning 
sakkizinchi 
bobi 
axborotni 
himoyalashda 
tarmoqlararo 
ekranlarning o‘rniga bag‘ishlangan. Tarmoqlararo ekranlarning funksiyalari tahlili, 
ularning OSI modelining sathlarida ishlashi bo‘yicha, xususiyatlari muxokama 
etilgan. Tarmoqlararo ekranlar asosidagi tarmoq himoyasining sxemalari 
keltirilgan. 
Kitobning to‘qqizinchi bobi operatsion tizim xavfsizligini ta’minlash 
muammolariga bag‘ishlangan bo‘lib, himoyalangan operatsion tizim tushunchasi, 
himoyalangan operatsion tizimni yaratishdagi yondashishlar va himoyalashning 
ma’muriy choralari bayon etilgan. Operatsion tizimni himoyalash qismtizimining 
asosiy funksiyalari hamda axborotni himoyalashda dasturiy ilovalarning 
qo‘llanilishi masalalariga alohida e’tibor berilgan. 
Kitobning o‘ninchi bobi axborot sirqib chiqish kanallariga bag‘ishlangan 
bo‘lib, axborot sirqib chiqadigan texnik kanallar va ularning tasnifi keltirilgan. 
Axborot sirqib chiqadigan radioelektron, akustik, optik, moddiy kanallarning 
axborot eltuvchilari, informativligi, davriyligi va strukturalari yoritilgan. Axborot 
sirqib chiqadigan texnik kanallarni aniqlash usullari va vositalari bayon etilgan. 
Ushbu bobdan ob’ektlarni injener himoyalash va texnik qo‘riqlash masalalari ham 
o‘rin olgan. 
Ilovalarda axborotni himoyalashning dasturiy vositalarini yaratish 
namunalari va atamalarning o‘zbek, rus, ingliz tillaridagi izohli lug‘ati keltirilgan. 

Download 2,72 Mb.