Mavzu Talim mazmuni. Talim metodlari va vositalari
Ilmiy-texnik jarayon va talim mazmuni.
Hozirgi vaqtda talim mazmunini belgilashga doir asosiy goyalar.
Talim mazmunini belgilab beruvchi meyoriy hujjatlar.
Davlat talim standarti haqida.
Talim metodlari va usullari tushunchalari.
Zamonaviy didaktikada talim metodlari tasnifiga turlicha yondashuvlar.
Talim metodlarining mohiyati.
Talim metodlarini tanlab olish shartlari.
Talim vositalari va ularning funktsiyalari haqida.
Tayanch tushunchalar: Oqituvchi-oquvchi ,talim jarayoni,faoliyat ,Bilimlar, ozlashtirish , gnoseologik asos, talim qonuniyatlari,tamoyillar,shakllanish tarixi
Oqituvchi va oquvchilarning talim jarayonidagi faoliyatlari. Oqituvchi faoliyatining vazifasi va tuzilishi. Talim muassasasi (umumiy orta, orta maxsus, kasb-hunar, oliy talim muassasalari)da, tashkil etiluvchi talim jarayonida oquvchining faoliyati oqituvchi rahbarligi ostida kechadi. Oqituvchi faoliyatining vazifasi oquvchilarning ijtimoiy borliqni ongli va faol idrok etishga yonaltirilgan faoliyatlarini boshqarishdan iboratdir.
Talim jarayonini boshqarish quyidagi bosqchlardan iborat:
rejalashtirish;
tashkil etish;
boshqarish (ragbatlantirish);
nazorat;
natijalarni baholash va tahlil qilish.
Oqituvchi faoliyatini rejalashtirish bosqchi kalendar-tematik yoki darslar rejalarini tuzish bilan yakunlanadi. Rejalar, reja-konspektlar yoki konspektlarni tuzish uchun uzoq, jiddiy ishlash kerak boladi. Oqituvchi oquvchilarning tayyorliklari darajasi, ularning oquv imkoniyatlari, moddiy baza holati, shaxsiy (kasbiy) imkoniyatlarini organib chiqishi, oquv materiali mazmunini tanlab olishi, dars olib borish shakli va metodini oylab chiqishi kerak boladi.
Oquvchilar faoliyatini tashkil etish oquvchilar oldiga oquv masalalarini qoyishni va uni bajarish uchun imkoniyatlar yaratishdan iborat boladi.
Shubhasiz talim - tarbiya jarayoni ozining vazifasiga ega turli bosqichlarga bolinadi. Va bunday holatda talim-tarbiya masalasi ayniqsa yangi pedagoglar uchun juda murakkab va havotirli korinadi. Lekin uslub va strategiyalar bolaklarga ajratilsa, talim tarbiya mantiqiy, ilmiy va tushunarli boladi.
Yaxshi oqitish barcha uslub va strategiayalardan yaxshiroqdir. Albatta sinfda intellektual talim jarayonini yaratish uchun oqituvchidan oz sohasining chuqur bilim talab etiladi, lekin oqituvchi shunday bir sanatkor bolishi kerakki ouvchilarni darsga sehrlay olsin. Uslub talim tarbiyada oquvchilarni yetuklikka kotarish uchun nima kerakligini tushuntirmaydi.Shuning uchun ham shaxs hususiyati tajribali oqituvchilarda boshqacha shakllanadi.
Yaxshi talim tarbiyaning asosida joshqinlik yotganidek, mashxur pedagoglar oz goyalarini talabalariga yetkazishda shu goyani ilgari surishadi. Talabani ilhomlantira olgan pedagoggina ularni ishlashga unday oladi.
Talim jarayonida oquvchilarning faoliyati. Bilim olish faoliyatning ozigaxos korinishi sifatida muayyan tuzilish, rivojlanish va faoliyat qonuniyatlariga ega. Bilim olish borliqni idrok etish, organish, mashq qilish va muayyan tajribaasosidaxulq-atvor hamda faoliyat konikma, malakalarining mustahkamlanib, mavjud bilimlarning takomillashib, boyib borish jarayoni hisoblanadi. Bilim olishning muhim komponenti motiv,yani, talimiy xarakterdagi harakat yoki faoliyatni tashkil etishga nisbatan ragbatni his etish, ehtiyojning yuzaga kelishidir.
Oqishning keyingi komponenti oquv harakatlari (operasiyalari) sanalaib, ular anglangan maqsadga binoan amalgaoshiradi. Oquv harakatlari oquv jarayonini tashkil etishning barcha bosqchlarida namoyon boladi. Harakatlar tashqi (kuzatiladigan) va chki (kuzatilmaydigan) korinishda bolishi mumkin. Tashqi oquv harakatlariga predmetli harakatlar (yozish, rasm chizish, tajribalar otkazish); perseptiv harakatlar (tinglash, fikrlash, kuzatish, sezish) hamda nutqdan foydalanish kiradi.Chki (mnemonik, yunonchadan «mnemonikon» - eslab qolish madaniyati) harakatlarga materialni eslab qolish, uni tartibga solish va tashkil etish, shuningdek, tasavvur va fikrlash harakatlari
(intellektual) kiradi.Har qanday bilimni ozlashtirishda oquvchilardan idrok etish madaniyatiga ega bolish va oquv materialini anglab etish talab etadi. Pedagogik jarayonda oquvchilar tomonidan ilmiy bilimlarning manosini etarli darajada tushunmay, faqat tovushlar birligi sifatida qabul qilinishi va yodlab olinishi xavfilidir. Oquvchilarni ilmiy bilimlarni ularning mohiyatini tola tushungan holda ozlashtirish shartlari bilan tanishtirib, ularga ozini ozi nazorat qilishning mohiyati vaahamiyatini tushuntirish maqsadga muvofiqdir. Ozini ozi nazorat qilishda oquvchilar ular qollayotgan aqliy mehnat vositalarining samaradorligi, shuningdek, oz mehnati natijalarini baholashi kerak.
Natijalarni baholash, nazorat qilish va tahlil etish oquv harakatlarining ajralmas qismlari hisoblanadi. Talim jarayonida oquvchi tomonidan ozini nazorat qilish, ozini baholash va ozini analiz qilish amalgaoshirish oqituvchining shunga oxshash orgatuvchi harakatlarini kuzatish asosida shakllanadi. Bu harakatlarni shakllantirish oquvchilarni oz tengdoshlari faoliyatini kuzatishga jalb etish, ozaro nazoratni tashkil etish, ornatilgan mezonlar asosida oz faoliyati natijalarini ozaro baholash va tahlil qilishga yordam beradi.
Bilimlarni ozlashtirish jarayonining tuzilishi. Oquvchilar oquv idrok etish faoliyatlarini boshqarishga organib olish uchun bilimlarni ozlashtirish jarayoni tuzilishini yaxshi tasavvur etish, oquvchilar tomonidan bilimlarning egallash bosqchlarini bilishi zarur: idrok etish, oquv materialini anglab etish, mustahkamlash, amaliy faoliyatida bilimlarini qollash.
Birinchi bosqch idrok etish hisoblanadi. Psixologiyadan malumki, idrok etishaniq maqsadga yonaltirilgan anglash jarayoni bolib, u tanlash xususiyatiga ega. SHuning uchun birinchi navbatda oquvchilarga mavzuni, yani, ularning nimani organishlari (masalani qoyish)ni tushuntirib berish kerak. SHu asosida oquv materiali bilan dastlabki tanishish amalgaoshiriladi. U haqiqiy mavjud yoki hayoliy predmet, hodisa, vaziyatlarni kuzatish, mumkin bolgan tajribalarni otkazishdan iborat boladi. Birinchi bosqch oquvchi qaysi hodisa va voqealarni, predmetlarni organish haqidaetarlcha tasavvurga ega bolganida va oquv masalasini tushunib etganda yakunlanadi.
Ikkinchi bosqch oquv materialini anglab etish. U malumotlarning nazariy jihatlarini ajratib olish vaanaliz qilishdan iborat. Bundaasosiy mazmunni topish, tushunchani ajratib olish, ularning belgilarini asoslab berish, tushuntirish materialini xususiyatini aniqlab olish, misollar va tushuntiruvchi dalillar toplamini organib chiqish kerak. Bu vaziyatda bilimlar ortasidagi tizimlilik muhim ahamiyatga ega. Unda oquvchi eng asosiy, ikkinchi darajali hamda qoshimcha, tushuntiruvchi elementlarni ajratib korsatsin. Oquvchi oquv masalasini echish usulini tushunsa, bilimlar ortasidagi tizimni anglab etsa ushbu bosqch yakunlangan sanaladi.
Uchinchi bosqch eslab qolish va mustahkamlash. Bu bosqch ozlashtirilgan bilimlarini uzoq vaqt davomida saqlab qolishdan iborat. Unda idrok etish faoliyati koproq mashqlar, mustaqil reproduktiv va ijodiy masalalar xususiyatiga ega boladi. Nazariy material, tushuncha, qoida, isbotlar turli xil mashqlarda takrorlanadi. Oqituvchi oquvchilar topshiriqlarni tushunib bajarishlarini kuzatib borishi kerak. Ular matnlarni mexanik kochirib olishlari, topshiriqlarni bajarishlari, qoida va tushunchalarni chuqur anglab etmay bajarishlari mumkin. Bosqch yakunida oquvchilar nazariy materiallarni biladilar va ulardan mashqlarni bajarish, masalani echish, teoremani isbotlashda foydalanishni biladilar. Ularda oquv malakalari va konikmalari shakllantirilgan boladi.
Tortinchi bosqch bilim, konikma va malakalarni amaliy faoliyatda qollashdan iborat boladi. Bilimlarini qollash organilayotgan materialning mazmuni xususiyatiga qarab faoliyat turli shakllari va korinishlaridaamalgaoshirilishi mumkin. Bu oquv mashqlari, laboratoriya ishlari, tadqiqot topshiriqlari, maktab er maydonidagi ishlar bo`lishi mumkin.
Agar talim-tarbiyada maqsad talabalarni asl xayotga tayyorlash bolsa , bunda oqituvchilar darsni bir test bilan tugatib qoymasdan yanada yaratuvchan bolishlari kerak boladi. Tabiiyki, bu maruza bazi oqituvchilarga yoqmasligi mumkin , ammo ulgaygan yoshlarning xayotiga nazar tashlasak, nima koproq muhimi mustahkam bilimmi yoki uning amaldagi ijrosimi?
Ozlari notugri harakatlarini qilib kasblarini yoqotishi mumkin. Bilimning harakat bilan bogliqligidir. Sinf xonaning vazifasi shunchalik muhim.
Talimda ananaviy metodlar oz orniga ega. Tushunish uchun metodlar mashaqqatli va yaxshi roq yoldir. Talabalar ijro vazifasini mahorat bilan bajarishlari lozim. Yuzaga kelishi mumkin bolgan maqsadlarni ular bilishi uchun vazifaning boshida talabalarga rubrikalar beriladi. Harakat vazifasi ikki turda otkaziladi. Vazifaning birinchi turi RAFT akronim korinishida boladi.:
R=Rolvakon tekst
A=murojaatdagi audensiya
F=Format
T=Mavzu
RAFT talabalarga ifodaning yaratuvchanlik formasi korinishida qollaniladi. RAFT sinf uchun qollaniladi va kerak bolsa turli mavzular keltirilishi mumkin.
Masalan, kirishimli talabalar Ikkinchi Jahon urushini tushunishlari kerak bolsa, RAFT quyidag iholatda bolishi mumkun:
Rol; talabalarning Evropa teatlarida Amerikalik soldatlar boladi.
Audensiya: uydaota-onavadostlar.
Format; voqea tasviri bor matnlar.
Mavzu: 1944 yildan 1945 yilgacha urish maydonidagi shart-sharoitlar.
Talimning gnoseologik asoslari. Oquv jarayonini mantiqiy qurilishi talim mazmunining xususiyatlari va gnoseologik jihatlariga bogliq.
Gnoseologiya(yunoncha «gnosis» («gnoseos»)- bilim, ong, organish, logiya fan, talimot) bilish, ilmiy bilimlarning shakllanishi, xususiyatlari, qonuniyatlari, uslublari, ilmiy tafakkur shakllari, shuningdek, insongaxos bolgan borliqni anglash qobiliyati haqidagi nazariya, talimot.Ijtimoiy taraqqiyot tarixida insonning atrof-muhitni bilishi umumiy tuzilishiga va bosqchlariga turlcha yondoshishlar malum. Ana shu yondoshishlar oquv jarayonini qurish va talim mazmunini tushunish mantiqini belgilab beradi. Muhammad al-Xorazmiy (IXasr) bilish nazariyasi rivojlanishiga katta hissasini qoshgan. U birinchi bolib koinot obektlarining harakatlari hamdaerdagi nuqtalarining joylashishini jadval korinishidaaks ettirib, tajriba-kuzatish va tadqiqotlar metodlarini ilmiy jihatdan asoslab berdi, yagonalikning birligi tamoyili, shuningdek, alohida va umumiy, induksiya va deduksiyalarning mohiyatini aniqlashtirdi; matematik masalalarni echishning algoritmik metodini ishlab chiqdi. Bu metoddan bugungi kunda ham foydalanib kelinmoqda.Abu Nasr Forobiy (Xasr) Kindiy goyalarining mohiyatini aniqlashtiradi. Biror narsani bilishga intilgan inson avvalo uning malum holatini organadi, ozlashtirganlarini ozlashtirilishi zarur bolgan bilimlarga yonaltiradi. Alloma fanlar klassifikasiyasi, shuningdek, bilish faoliyatini tashkil etishgaoid tavsiyalarni ishlab chiqadi. YAxshi nazariyotchi bolish uchun deydi, - Abu Nasr Forobiy, - qaysi fan bilan shugullanishidan qatiy nazar quyidagi uchta shartgaamal qilish kerak:
fan asosida yotuvchi barcha tamoyillarni yaxshi bilishi;
ushbu tamoyil va malumotlar asosida zarur xulosani chiqarishi, yani, mulohaza yuritish qoidalarini bilishi kerak;
xato nazariyalarni isbotlab berish va boshqa mualliflar fikrlarini tahlil qilishni, shuningdek, haqiqatni yolgondan ajratish vaxatoni tuzatishni bilishi zarur.
Abu Rayhon Beruniy Beruniy (XI asr) bilishni uzluksiz, toxtovsiz davom etadigan jarayon sifatida tushunadi. Allomaning fikrcha, insoniyat borliqning haqiqiy mohiyati, hozircha nomalum bolgan jihatlarini kelajakda bilib oladi.
Abu Ali ibn Sinoning (XI asr) bilish nazariyasida sabab haqidagi talimot alohida orin oladi. U sabablarni aniq, sezish asosidaanglanadigan va yashirin, tashqi holatlarini tahlil etish asosida tushuniladigan sabablargaajratadi va hodisaning mohiyati uning yuzaga kelish sabablarini aniqlash yoli bilan anglanishi mumkin deb hisoblaydi.
Alloma ushbu gnoseologik qoidani ozining tabiblik amaliyoti, kasalliklarni ularning simptomlari boycha va dorilar tasirini kuzatish asosidaaniqlagan.CHex pedagogi YA.A.Komenskiy XVII asrda talim jarayonining mohiyatini ilmiy asoslashga urindi. Alloma tomonidan ilgari surilgan talimning tabiiyligi goyasi talim jarayoni, uning tuzilishi, tamoyil va metodlari tabiat qonunlariga muvofiq belgilanishini takidlaydi. YA.A.Komenskiyninng tabiatgabogliqligi haqidagi goyasi garb olimlarining talim jarayonining gnoseologik asoslarini ochib berish, moddiy dunyo qonunlarining oquv jarayoniga tasirini korsatib berishga urinishlaridan biridir.XVIII asrda fransuz olimi Jan Jak Russo ham insonning tabiat va jamiyatdagi orni haqidagi falsafiy dunyoqarashlar asosida talim mohiyatini ochib berishga urinib korgan. Olimning fikrcha, talim jarayonining mohiyati bolaning atrof-muhitni bilishi tabiatidan kelib chiqadi. Bola tabiat qoynida, qishloq joylarda rivojlanishi kerak. Bolaning atrof-muhit mohiyatini tez anglashi xususiyatini hisobgaolib ekzistensiolizm (yunoncha «existetia» - mavjudlik) vakillari talim mohiyatini quyidagcha ifoda etadilar: maktabning asosiy maqsadi intellektini rivojlantirish emas, balki bolani emosional tarbiyalashdir.
Ekzistensializm rasional bilishni rad etadi, talim fandan kora sanatga yaqinroq deb hisoblaydi, shuningdek, borliqni bevosita bilish metodini ilgari suradi. Talim mazmuni masalalariga boshqa bir yondoshish Pragmatizm pedagogikasi yoki progressivizm AqSHda, alohida rivojlandi. Uning etakchisi Djon Dyui mazkur talimotni ifodalashda pragmatizmning falsafiy goyalarini asos qilib oldi. Pragmatizm (yunoncha pragma ish, harakat, falsafiy amal) zamonaviy Amerika falsafasida idealistik oqim. Bu oqim haqiqatning obektivligini rad etadi, haqiqat bu obektiv borliqqa mos kelmaydi, balki amaliy foydali natijalar beradi.D.Dyui fikrcha, bilish va bilim inson oz hayotida duch keladigan turli muammo yoki qiyinchiliklarni engish vositasi hisoblanadi. Bilim yashash uchun kurash vositasi va shaxsning rivojlanish darajasini korsatuvchi omil hisoblanadi. Biz faqatgina muammoni hal etayotganimizda fikrlaymiz, buning boshlanish yoli har doim qiyinchilikni his etish hisoblanadi.
Harakatlar pedagogikasi konsepsiyasi kop jihatdan Dj.Dyuining falsafiy (pragmatizm) va psixologik qarashlarining oqibati hisoblanadi. Uning muallifi, reformatorlardan biri nemis pedagogi Vilgelm Avgust Lay (1862-1926 yillar) bilim olish jarayonida kozga tashlanuvchi quyidagi uch bosqchni korsatadi: idrok etish, qayta ishlab chiqish, ifoda etish.
Bugungi kunda ham talim mohiyatini tushunishga nisbatan turlcha yondoshishlar mavjud. Xususan:
1. Sosiologik yondoshish.Unga kora talimning mohiyati ijtimoiy tajribalarni yoshlargaetkazishdan iborat. Oquvchilar insoniyatning ijtimoiy-tarixiy tajribasi natijalari bolgan bilimlarni organadilar. Talimning mazmuni oquvchilarning ajdodlar tajribasini ozlashtirishgaxizmat qiluvchi jarayonini tashkil etishdan iborat. Bu falsafiy qoida ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning muhim omili - shaxs kamolotini tushunishga ilmiy yondashishni anglatadi. Talimga bunday yondashish ijtimoiy jarayon hisoblanadi.
Boshqa bir yondashishni xususiy pedagogik yoki didaktikyondashish deb atash mumkin.Bu yondashish yaxlit talim jarayonining borishini belgilab beruvchi bilim olish bosqchlari (oquv materialini organishni, uni anglab etish, mustahkamlash, amaliy faoliyatda bilimlarini qollash)ni ifodalaydi. Mazkur yondashuvga kora talim mazmuni oquvchilar tomonidan bilim egallash bosqchlarining ketma-ketligigaamal qilish asosida faoliyatni tashkil etishdan iborat.
Konsepsiya tarafdorlari bilish yolini quyidagcha formulaasosida ifodalaydilar: jonli mushohadadan abstrakt fikrlashga vaabstrakt fikrlashdan amaliyotga.
Talim mazmunini tushunishga nisbatan psixologik ondashish bilimlarni ozlashtirish va inson rivojlanishi borasidagi psixologik nazariyada ilgari surilgan g`oyalarga tayanadi.
Bu konsepsiyaning kelib chiqishi L.S.Vigotskiyning (1896-1934 yillar) talimning shaxs rivojlanishidaasosiy omil bolishi haqidagi yaqin rivojlanish zonasi deb yuritiluvchi qarashining yaratilishi bilan bogliq. Unga kora, talim faqat yaqin zonada qurilganda, hali tola shakllanmagan, lekin oquv jarayonini qurishgaasos bolaoladigan mexanik harakatlar asoslangandagina mazmunga ega boladi.
Psixologik tadqiqotlar pedagogik nazariyani sozsiz boyitadi. Bilim olish jarayonida shaxs rivojlanishining kechish jarayoni mohiyatini ochib beradi. Ammo faqat psixologik goyalar asosida talim mohiyatini yoritish pedagogik jarayonni bir tomonlama talqin etishgaolib keladi.
XIXasrning 40-yillaridadialektik materializmnazariyasi asoslandi. Dialektik materializm tabiat, jamiyat va fikrlashning harakatlanishi hamda rivojlanishi borasidagi umumiy qonunlarni yorituvchi falsafiy talimotdir. Bu talimotda Feerbaxning materializmi va Gegelning dialektikasi uzviy ravishda birlashadi. Bu talimot talim jarayoni inson ongining borliqni aks ettiraolishiga imkon berishi zarur degan goyani ilgari suradi. Haqiqatni bilish murakkab jarayon. Dialektik nazariya goyasiga kora rivojlanishning asosi qarama-qarshilik hisoblanadi. Rivojlanish qarama-qarshi kuchlar kurashidir.
Dialektik yondoshishga binoan talim jarayonining asosiy qarama-qarshiliklarini quyidagilar sanaladi:
1. Ijtimoiy-tarixiy (ilmiy) bilimlar hajmi va oquvchi ozlashtirgan bilimlar hajmi ortasidagi qarama-qarshilik. Bu qarama-qarshilik talim jarayonini harakatlantiruvchi kuch hisoblanadi. U talim mazmunini doimiy takomillashtirishgaolib keladi. Umumiy orta va orta maxsus, kasb-hunar talimini ijtimoiy-texnik taraqqiyot darajasiga yaqinlashtirish zaruriyati talim mazmunini tubdan yangilash, uni yangi tamoyil, shakl, metod va vositalarini izlashni muhim ijtimoiy vazifa qilib qoymoqda.
2. Oquvchi tomonidan ozlashtirilgan organishningamaliy jihatlari (shakl, metod va vositalari)ning darajasi bilan ijtimoiy-tarixiy bilish (organishning oquvchi egallab olishi kerak bolgan shakl, metod va vositalari) darajasi ortasidagi qarama-qarshilik. Bu qarama-qarshilikni hal etish oquvchining intellektual rivojlanishi surati va darajasiga bogliq. Bir xil mazmun va hajmdagi oquv materiali aqliy rivojlanishning turli korsatkchlariga namoyon etishi mumkin.
3. Oquvchining mavjud rivojlanish darajasi bilan ijtimoiy buyurtmada kozda tutiluvchi rivojlanish darajasi ortasidagi qarama-qarshilik. Agarda ijtimoiy talab bolaning idrok etish imkoniyatidan yuqori bolsa, unda jiddiy qiyinchilik yuzaga keladi.
XXasrning 80-90-yillarida pedagogik hodisalar, shu jumladan, talim muammolarini ham organishda MDH davlatlaridaaksiologik yondashuv kozga tashlana boshladi. Aksiologiya (yunoncha «axios» qimmatli, logiya - fan) qadriyatlar haqidagi falsafiy talimot bolib, u XIXasrning oxiri XXasr boshlarida shakllangan.
Rossiyalik bazi olimlar (V.A.Slastenin, I.F.Isaev, E.N.SHiyanov) mazkur yondashuvni talimning yangi falsafasi asosi hamda zamonaviy pedagogikaning metodologiyasi sifatida tushunishni taklif etadilar1.
Hayot, sogliq, muhabbat, oila, talim, mehnat, tinchlik, ishonch, gozallik, ijod va shu kabi qadriyatlar hamma davrlarda ham inson hayoti uchun ozigaxos ahamiyat kasb etgan. Insonparvarlik goyasi asosini tashkil etuvchi ushbu qadriyatlar tarixiy taraqqiyot jarayonida vaqt sinovidan otgan. Ozbekiston Respublikasida kechayotgan demokratik ozgarishlar mazkur qadriyatlarni qayta tiklash va baholash zaruriyatini kun tartibigaolib chiqmoqda.
Insonparvarlik goyasi markazida shaxsni har tomonlama kamol toptirish masalasi yotadi. SHaxsni rivojlantiruvchi talim nazariyasiasoschilari ushbu masalani nazariya uchun qilib olganlar. Rivojlantiruvchi talim nazariyasining goyalari XXasrning 80-yillarida, pedagogikaga muqobil sifatida yuzaga kelgan hamkorlik pedagogikasida oz aksini topdi.
Hamkorlik pedagogikasini novator-pedagoglar (SH.A.Amonashvili, S.N.Lisenko, I.P.Volkov, V.F.SHatalov, E.N.Ilin va boshqalar) pedagogik jarayon ishtirokchilari (oqituvchi va oquvchilar) ortasida insonparvarlik tamoyiligaasoslangan ozaro munosabatlari tashkil etishini takidlab otadilar. Hamkorlik pedagogikasi uchun konseptual ahamiyatga ega qoidalari - A.Avloniy, g.gulom, K.D.Ushinskiy, A.S.Makarenko, V.A.Suxomlinskiy, J.J.Russo, YA.Korchak, K.Rodjers va boshqalarning pedagogik qarashlarida oz ifodasini topgan. Pedagogik hamkorlik goyalari bugungi kunda pedagogik texnologiyalar mazmuniga singdirilgan vaXXI asr talimi Konsepsiyasiasosini tashkil etadi.
Pedagogik hamkorlik mazmuni va metodikasi xususiyatlari quyidagilardan iborat:
Bolaga insonparvarlik asosida shaxsiy yondashuv maktab talimi tizimida bola shaxsi, uning hali rivojlanmagan qobiliyatlari, «men»ligi ustuvor orin tutadi. Maktabning maqsadi mavjud qobiliyatlarni rivojlantirish, shaxsni ijtimoiy faoliyatga jalb etish, uni erkin rivojlantirishdan iborat.
SHaxsga yonaltirilgan (rivojlantiruvchi) texnologiyalar asosida quyidagi goyalar muhim orin tutadi:
1. SHaxsga talimning maqsadi sifatida yangcha qarash: bola maktabda tola huquqli shaxs, pedagogik jarayonda subekt; shaxsning rivojlanishi talim tizimining maqsadi; har bir erkin, oz fikrini mustaqil ifodalovchi, barkamol shaxsni tarbiyalash talim maqsadining asosi kabi goyalarlarni aks ettiradi.
2. Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish bolalarga nisbatan muhabbatli bolish, ularning taqdiri bilan qiziqish; bolaga oz kuchi va iqtidoriga ishontirish; pedagogik munosabatlar jarayonida u bilan hamkorlikka erishish, oqituvchi va oquvchining huquq jihatldan tengligi; bolaning erkin tanlash huquqi; xato qilish huquqi; oz shaxsiy nuqtai nazariga ega bolish kabi holatlarni ifodalaydi. Aksincha, togridan-togri majburlash inkor etiladi.
3. Individual yondoshishning yangi talqini. Uning mazmuni oquv fanini oquvchiga emas, balki bolani oquv faniga yonaltirishdan iborat. Individual yondashish quyidagilarni oz chigaoladi: materialni ortacha ozlashtiruvchi oquvchilarga moljallashdan chetlanish, shaxsning ijobiy sifatlarini kora bilish, shaxsni psixologik-pedagogik diagnostika qilish.
4. SHaxsning ijobiy «Men-konsepsiyasi»ni shakllantirish. Men-konsepsiyasi bu shaxsning ozi haqidagi tasavvurlari asosida shaxsiy hulqini shakllantiruvchi tizim bolib, ijobiy Men-konsepsiyasi (Men ozimga yoqaman, Men har ishga qodirman, Men hamma narsani bilaman) shaxsni muvaffaqiyatlarga ragbatlantirib, shaxsninng ijobiy namoyon bolishiga yordam beradi. Salbiy Men-konsepsiyasi (Men ozimga yoqmayman, Men hech narsani bajaraolmayman, Men hech kimga kerak emasman) uning turli faoliyat yonalishlarida muvaffaqiyatga erishishiga halaqit beradi, oqish natijalarini yomonlashtiradi, shaxsda salbiy sifatlarning shakllanishigaolib keladi. Oqituvchining vazifasi har bir oquvchi timsolida komil shaxsni korish, uni tushunish, qabul qilish va unga ishonishdan iborat («Hamma bolalar istedodli» tarzida).
5. Nimaga? va qanday talim? masalasini hal etishga yangcha yondashish. Uning mohiyati talim mazmunini shaxs rivojlanishining vositasi sifatida tushunishdan iborat.
6. Zamonaviy maktabda tarbiyalash konsepsiyasi. Hamkorlik pedagogikasi quyidagi muhim goyalarni aks ettiradi: bilimlar maktabini tarbiya maktabigaaylantirish, oquvchi shaxsini yaxlit tarbiya tizimining markaziga qoyish, tarbiyaning insonparvarlik xususiyatiga egaligi, umuminsoniy va milliy qadriyatlarning shakllanishi, bolaning ijodiy qobiliyati hamda uning individualligini rivojlantirish, individual va jamoaviy tarbiyani uygunlikdaolib borish.
Pedagogik hamkorlik yuqorida qayd etilgan goyalar asosida shaxsga yonaltiriluvchi (rivojlantiruvchi) texnologiya yaratiladi. Talim texnologiyasining mohiyati shaxsni rivojlantirish, talim nazariyasini asoslash uchun nazariy shart-sharoit yaratish, falsafasi esa insonni shakllantirishdan emas, balki unga ozi o`zini tarbiyalashga yordam berishdan iborat.
Talim qonuniyatlari va tamoyillari. Oquv jarayonidaamal qiluvchi barchaqonuniyatlar umumiy vaxususiy tarziga ikki guruhgaajratiladi. Amal qilinishiga kora yaxlit didaktik tizimni qamrab oladigan qonuniyatlar umumiy, amal qilinishiga kora faqat alohida tarkibiy qismlariga taalluqli bolgan qonuniyatlar esaxususiy (aniq) deb ataladi.
I.P.Podlasoy1talim jarayonining quyidagi umumiy qonuniyatlariniajratib korsatadi:
1. Talim maqsadi quyidagilarga bogliq: jamiyatning rivojlanish surati va darajasi, jamiyatning talablari va imkoniyatlari hamda pedagogika fani vaamaliyotining rivojlanganligi va imkoniyatlari darajasi.
2. Talim mazmuni quyidagilarga bogliq: talimning ijtimoiy ehtiyojlari va maqsadlari, ijtimoiy va ilmiy-texnik taraqqiyot surati, oquvchilarning yoshi imkoniyatlari, talim nazariyasi vaamaliyotining rivojlanish darajasi, shuningdek, oquv yurtining moddiy-texnik va iqtisodiy imkoniyatlari.
3. Talim sifati (samaradorligi) quyidagilarga bogliq: avvalgi bosqch mahsuldorligi va mazkur bosqchda erishilgan natijalar, organilayotgan material xususiyati va hajmi, oquvchilarga tashkiliy-pedagogik tasir korsatish hamda oquvchilarning bilim olishga qobiliyatlari va talim vaqti.
4. Talim metodlari samaradorligi quyidagilarga bogliq: metodlarni qollashda bilimlari va konikmalari, talim maqsadi, talim mazmuni, oquvchilarning yoshi, talim olish imkoniyatlari, moddiy-texnik taminot hamda oquv jarayonini tashkil etish.
5. Talimni boshqarish mahsuldorligi quyidagilarga bogliq: talim tizimida qaytaaloqalarning intensivligi va tuzatish, tasir korsatishlarning asoslanganliligi.
6. Talimni ragbatlantirish samaradorligi quyidagilarga bogliq: talimning chki ragbatlari (sabablari) hamda tashqi (ijtimoiy, iqtisodiy, pedagogik) ragbatlari.
Zamonaviy fangaaniq qonuniyatlar koplab soni malumdir. Ular qatoriga quyidagilar kiradi:
Didaktik qonuniyatlar.
Gnoseologik qonuniyatlar.
Psixologik qonuniyatlar.
Kibernetik qonuniyatlar.
Sosiologik qonuniyatlar.
Tashkiliy qonuniyatlar.
Didaktik tamoyillar (didaktika tamoyillari) oquv jarayonining umumiy maqsadlari va qonuniyatlariga binoan uning mazmuni, tashkiliy shakl va metodlarini belgilovchi boshlangch qoidalardir.
Tamoyil (yunoncha «principium») biror-bir nazariyaning asosi, negizi, asosiy boshlangch qoidasi; boshqaruvchi goya, faoliyatning asosiy qoidasi; umumlashtirilgan talab.
5.Talim qonuniyatlari va tamoyillarining shakllanish tarixi. Ibtidoiy jamiyatda insoniyat osib kelayotgan avlodga mavjud bilimlarni uzatish asosidaamaliy bilimlari asta-sekin shakllangan. Osha davrdayoq talim amaliy qoidalari ishlab chiqilgan vaavloddan-avlodga uzatib kelingan.Antik davrdaasosan ajdodlar tajribasi ananalar tarzida umumlashtirilib, amaliy talim masalalari hal etilgan. Platon vaAristotellar tavsiya hamda qoidalar toplami korinishidaamaliyotiy talim mohiyatini umumlashtirishga uringanlar.SHarqdagi Uygonish davrida (IX-XI asrlar) arab, musulmon madaniyatining YAqin va Markaziy Osiyo xalqlarining moddiy va manaviy madaniyati bilan birlashishi asosidaalohidasinkretik(yunoncha synkretismos birlashish, yaxlitlik, qoshilish) madaniyat birlashgan turi yuzaga kelgan. Allomalar Muhammad al-Xorazmiy (787-850 yillar), Abu Nasr Forobiy (870-950 yillar), Al-Kindiy (800-870 yillar), Abu Rayhon Beruniy (973-1050 yillar), Abu Ali ibn Sino (980-1037 yillar) va boshqalar uning asoschilari sifatida mashhur boldilar. Bu madaniyatning asosiy markazlari Suriya, Eron, Markaziy Osiyo hududlarida joylashgan. SHarq mutafakkirlari oz asarlarida talim usullari, qoidalari, tamoyillari, metodlari va shakllari asosida talim amaliyotining mohiyatini ifoda etadilar. Biroq talim masalalari bilan ular maxsus va izchil shugullanmaganliklari bois maxsus didaktik nazariya yaratilmadi. Talimni ular fan sifatida emas, boshqa fanlarga orgatish sanati, hunarmandchilik sifatida tushundilar. SHarq allomalari tomonidan ilgari surilgan qoida, usul va tamoyillarning aksariyati zamonaviy maktablarda ham qollanilmoqda.
Quyidagi jadvaldan SHarq allomalari Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Al-Kindiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Muslihiddin Sadiy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiylar ham talimning ilmiyligi, ongliligi, korgazmaliligi, tushunarliligi, ketma-ketligi, muntazamligi, moslashuvchanligi va mustaqilligi, shuningdek, bolaning individual xususiyatlari, layoqati va qobiliyatlarini hisobgaolish, talimni insonparvarlashtirish kabi qoida va tamoyillarni ifoda etib berganlari anglanadi1 (93-betga qarang).
XVII asrda, pedagogikaamaliy tabiatshunoslik sifatida biologiya qonuniyatlariga boysunishi etirof etilgan. Pedagogikani tubdan tola qayta qurishni chexolimi YA.A.Komenskiy va ingliz pedagogi Djon Lokk amalgaoshirdilar.
Ular pedagogik qonunlarining quyidagi uch jihatiga kora guruhlaganlar:
Ijtimoiy-tarixiy.
Tabiiy-tarixiy.
Psixologik.
Keyinchalik bir guruh ilgor pedagoglar umumiy tamoyillar bilan qanoatlanmay, didaktik qonuniyatlarini ifoda etishga uringanlar. Xususan, YA.A.Komenskiy didaktikaning tematik belgilariga kora guruhlangan quyidagi qoidalar tizimini ilgari surdi:
Talim va oson oqishning asosiy qoidalari (Buyuk didaktika - XVII bob);
Tabiiy oqish va talimning asosiy qoidalari;
Fanlarga oqitish sanatining toqqiz qoidasi (XX bob) va boshqalar.
Disterveg tomonidan asoslangan qoidalar soni 33 ta bolib, ular muayyan loyihalarga taalluqli ekanligiga kora guruhlargaajratadi (birinchi guruh oqituvchiga nisbatan, ikkinchisi dars tashkil etilayotgan fanga nisbatan, uchinchisi oquvchiga nisbatan va hokazolar tarzida). SHu bilan birga Disterveg mazkur qoidalarning ayrimlarini qonunlar ham deb ataydi.
Talim tamoyillari. Didaktik tamoyillar (didaktika tamoyillari) oquv jarayonining umumiy maqsadlari va qonuniyatlariga kora tashkil etiluvchi talim jarayonining tashkiliy shakl va metodlari, asosiy qoidalari mohiyatini belgilovchi mazmundir. Talim tamoyillarida talimning aniq, tarixiy tajribagaasoslanuvchi meyoriy asoslari (qoidalari) oz ifodasini topgan. Talim tamoyillarini bilish oquv jarayonini uning qonuniyatlari asosida tashkil etish, uning maqsadlarini asosli ravishda belgilash va oquv materialini mazmunini tanlab olish, maqsadga muvofiq talim shakli va metodlarini tanlash imkonini beradi. SHu bilan birga bu tamoyillar oqituvchilar va oquvchilarga yaxlit jarayonning bosqchlarigaamal qilish, ozaroaloqalar va hamkorlikni amalgaoshirishga imkon beradi.
Tamoyillar talim jarayonining mohiyati, qoidalar esa uning alohida tomonlarini aks ettiradi.Talimni mazmunli va tashkiliy-metodik tamoyillaridan tashkil topgan tizim sifatida etirof etish mumkin:
I. Talimning mazmunli tamoyillari. Ular talim mazmunini tanlash bilan bogliq bolgan qonuniyatlarni aks ettiradi va quyidagi goyalarni ifodalaydi:
- fuqarolik;
- ilmiyligi;
- tarbiyalovchi talim;
- fundamentalligi vaamaliy yonalganligi (talimning hayot bilan, nazariyaning amaliyot bilan bogliqligi);
- tabiat bilan uygunligi;
- madaniyat bilan uygunligi;
- insonparvarligi.
Fuqarolik tamoyili. Unga kora talim mazmunini, shaxsning subektivligini rivojlantirish, uning manaviyligi va ijtimoiy etukligiga yonaltirishda namoyon bolishi kerak. U talim mazmunini insonparvarlashtirishni nazarda tutadi va fuqarolikni anglash, Ozbekiston Respublikasining ijtimoiy va siyosiy tuzilishi haqidagi tasavvurlar tizimi, ozbek xalqi madaniyati psixologik xususiyatlari, uning mentalitet xususiyatlari, milliy siyosati va madaniyati kabi dolzarb masalalar haqidagi tasavvurlarining shakllanishi bilan bogliq.
Talimning ilmiyligi tamoyili talim mazmunini zamonaviy fan va texnika rivojlanish darajasi, jahon sivilizasiyasi toplagan tajribaga mos kelishini ifodalaydi. Bu tamoyil talim vaqtida va oqishdan tashqari vaqtdaamalgaoshiriladigan talim mazmuni oquvchilarni obektiv ilmiy dalillar, hodisalar, qonunlar, zamonaviy yutuqlar va rivojlanish istiqbollarini ochib berishga yaqinlashtirib, u yoki bu sohaning asosiy nazariya yoki konsepsiyalari bilan tanishtirishga yonaltirilgan bolishini talab etadi.
Talimning tarbiyalovchilik tamoyili yaxlit pedagogik jarayonda talim va tarbiyaning birligi qonuniyatlariga tayanadi. Bu tamoyil talim jarayonida barkamol rivojlangan shaxsni shakllantirishni kozda tutadi. Talim jarayonida tarbiyalashning samarali kechishi shaxsning intellektual rivojlanishi, birinchi navbatda, oquvchilarning qiziqishlari, idrok etish hamda individual qobiliyatlarining hisobgaolinishi bilan bogliq.
Talimning fundamentalligi vaamaliy yonalganligi tamoyili umuiy orta talim maktablaridayoq oquvchilar chuqur nazariy vaamaliy tayyorlikdan otadilar. Mazkur holat ananaviy didaktikadatalimning hayot bilan, nazariyaning amaliyot bilan bogliqligi kabi ifoda etiladi.Oqishda fundamentallik bilimlarning ilmiyligi, tola va chuqur bolishini kozda tutadi. U odamdan yuksak intellektual salohiyat, fikrlash layoqatining tadqiqotchilik korinishda bolishi, bilimlarini doimiy ravishda toldirib borish istagi va malakalarini talab etuvchi zamonaviy ilmiy-texnik taraqqiyotgaasoslangan. Fundamental bilimlar aniq bilimlariga qaraganda sekin eskiradi, shuningdek, inson vaxotirasiga emas, koproq uning fikrlash layoqatiga bogliq boladi. Talimning fundamentalligi bilimlar mazmunining muntazamligi, nazariy vaamaliy jihatdan ozaro nisbatda bolishni talab etadi.
Talimning tabiat bilan uygunligi tamoyili. YA.A.Komenskiy ozining tabiatga uygun bolishi goyasini ifoda etib, tabiatda hayot bahordan boshlangani kabi talim olish jarayoni uchun eng qulay davr bolalik ekanligini takidlaydi. Ertalabki soatlar mashgulotlarni bajarish uchun juda qulay hisoblanadi. Oquvchilarga ularning yosh davrlarini inobatgaolgan holda bilimlarning berilishi ushbu bilimlarning ular uchun tushunarli bolishini taminlaydi. Demak, tabiat bilan uygunlik goyasi asta-sekinlik, ketma-ketlik va mustaqil faoliyat kabi talim tamoyilining asosi hisoblanadi. Ozbek pedagogi AbdullaAvloniy ham (1878-1934 yillar) talim va tarbiyani yolga qoyishda tabiatga uygun bolishi goyasining davomchisi bolgan. Ozining Turkiy guliston yohud axloq nomli asarida bola shaxsining tabiiy mukammalligiga ishonch bildiradi. A.Avloniy bola tabiatan gozallik va mehribonlik bilan uygunlikda tugiladi deb yozadi. Allomaning fikrcha, talim va tarbiyaning vazifasi bola shaxsining rivojlanishi uchun yordam beruvchi sharoitlarni yaratishdan iborat. AbdullaAvloniy bolani milliy madaniyat, vatanga muhabbat asosida tarbiyalash goyasining tarafdori bolgan, bu xususidaallomaning asarlarida quyidagi fikrlar oz ifodasini topgan: .... odam tugilgan va osib ulgaygan shaharni va shu shahar joylashgan mamlakatni bu odamning Vatani deb aytadilar. Biz turkistonliklar ozimizning quyoshli diyorimizni jonimizdan ham ortiq yaxshi korishimiz kabi arablar oz Arabistonini, ... eskimoslar esa ozlarining SHimolini yaxshi koradilar deb yozadi. A.Avloniyning fikrcha, xalqparvarlikkaasoslangan talim va tarbiya yoshlarga vatanparvarlik namunalarini korsatishga undashi kerak.
Talimda insonparvarlik tamoyilinibolaning shaxs sifatidagi qadr-qimmati, uning erkinligi hamda baxtli hayot kechirishini taminlash, uni rivojlantirishi, ijodiy imkoniyatlarini royobga chiqarishi, unga hayotda oz ornini topishda yordam korsatishi va hokazolarni nazarda tutadi. Insonparvarlik va odamiylik sozlari yunoncha humanus odamiylik bir sozdan kelib chiqqan. Insonparvarlik, odamiylik manaviy-axloqiy tushunchalardir. Insonparvarlik goyasi antik davr faylasuflari (Suqrot, Aflotun, Arastu va boshqalar) qarashlarida ilk bor kozga tashlanadi. Markaziy Osiyoda insonparvarlik goyalari SHarq Uygonish davrida keng rivojlandi. Abu Nasr Forobiyning fikrcha, bolani eng avval oqimishli, saxovatli inson qilib tarbiyalash kerak, zero, salbiy nuqsonlar bolalikdan paydo boladi. SHu bois oilada tarbiyani yolga qo`yishdaxato qilmaslik zarur.
Ozbekiston Respublikasida huquqiy, demokratik jamiyat barpo etilayotgan mavjud sharoitda uzluksiz talim tizimi oldida barkamol, har tomonlama rivojlangan, erkin, mustaqil fikrlovchi shaxsni tarbiyalash vazifasi turibdi. Mazkur vazifa talim va tarbiya jarayonida bolalarga nisbatan insonparvarlik munosabatida bolish orqali ijobiy hal etiladi. Bolalarga nisbatan insonparvarlik munosabatida bolish ularning taqdiri haqida qaygurish, uning qobiliyatini koraolish, unga ishonish, shuningdek, bolaning xatoga yol qoyish, shaxsiy nuqtai nazarga ega bolish huquqini qadrlashni nazarda tutadi.
Talimning tashkiliymetodik tamoyillari. Talimni tashkil etish metodikasi talim mazmunini shakllantirish kabi erkin tanlanishi mumkin emas. Bu borada muayyan ijtimoiy, psixologik va pedagogik talablarni inobatgaolish zarur. Bunday talablar talimning tashkiliy-metodik tamoyillari deb yuritiluvchi tamoyillar mazmunida oz ifodasini topgan:
- talimning izchilligi, tizimliligi, ketma-ketligi;
- talimdaonglilik va ijodiy faollik;
- talimda korgazmalilik;
- talimning samaradorligi va ishonchliligi (mustahkamligi);
- talimning tushunarliligi;
- guruhli va individual talim birligi;
- talimning oquvchilar yoshi va individual xususiyatlariga mos kelishi;
- oqilona talabchanlik bilan bola shaxsini hurmat qilishning muvofiqliligi;
- pedagogik hamkorlik.
Talimning izchilligi, tizimliligi, ketma-ketligi tamoyilibilish bosqchlarining obektivligini anglatadi.Izchillik talim mazmuni, uning shakli va usullari, oquv jarayoni ishtirokchilari bolgan subektlarning ozaro munosabatlariga taalluqli. U alohida parsial (yunoncha partialis - qisman) vaxususiy oquv vaziyatlari, predmet va hodisalar ortasidagi bogliqlik, aloqadorlik qonuniyatlarini asta-sekin ozlashtirish asosida ularni yagona yaxlit oquv jarayoniga birlashtirishga imkon beradi.Izchillik talim jarayonining malum tizim va ketma-ketlik asosida bolishini nazarda tutadi, zero, murakkab masalalarni oddiy masalalarni organmay turib hal etib bolmaydi.Muntazamlik va ketma-ketlik u yoki bu oquv materialini ozlashtirish surati, uning elementlari ortasidagi ozaro mosligini tahlil qilishga imkon beradi. Talimning muntazamliligi va ketma-ketligi malum fanlar boycha bilim, konikma va malakalarini shakllantirish, borliqni yaxlit idrok etish ortasidagi qarama-qarshilikni hal etishga imkon beradi. Ushbu holatlar birinchi navbatda dastur va darsliklarni muayyan tizimda yaratish, fanlararo hamda fanlar chidagi bogliqlikni taminlash evaziga namoyon boladi.
Onglilik va ijodiy faollik tamoyili. Uning asosini fanni organishda muhim ahamiyatga ega boluvchi qoidalar majmuini shakllantirish tashkil etadi. Bilimlarni ongli ravishda ozlashtirish quyidagi omil va shartlarga bogliq: talim motivlari, oquvchilarning faollik darajasi, oquv-tarbiyaviy jarayonning samarali tashkil etilishi, oqituvchi tomonidan qollanuvchi talim metodlari va vositalarining samaradorligi va boshqalar. Oquvchilarning faolliklari reproduktiv va ijodiy xarakterga ega bolishi mumkin. Mazkur tamoyil oquvchilarning tashabbuskorliklari va mustaqil faoliyatlarini nazarda tutadi.
Korgazmalilik tamoyili talim jarayonini tashkil etish asosida yotuvchi muhim qoidalardan biri hisoblanadi. YA.A.Komenskiy uni didaktikaning oltin qoidasi deb atagan. Unga binoan talimda inson sezgi organlaridan foydalanish kerak. Agarda biz oquvchilarda haqiqiy vaaniq bilimlar paydo qilishni istasak, unda biz umuman hamma narsaga shaxsiy kuzatish va sezib korish bilan Talimga intilishimiz kerak deb takidlaydi u agarda qandaydir predmetni baravariga bir necha sezgi organlari bilan qabul qilish mumkin bolsa, mayli ular baravariga bir necha sezgilari bilan organilsin1.
Tajribalar asosida organilayotgan narsani namoyish etish va jarayon mohiyatini hikoya qilib berish ozlashtirish darajasini birmunchaoshiradi. Xususan, axborotlarni eshitib qabul qilish samarasi 15 foiz, korib qabul qilish esa 25 foizni tashkil etadi.
Talim jarayonida, ularni bir vaqtda ishtirok etishi natijasida malumotlarni qabul qilish samaradorligi 65 foizgachaortadi.Korgazmalilikdan oquv jarayoni barcha bosqchlarida foydalanish mumkin: yangi materialni ozlashtirish, uni mustahkamlash, mashqlarni tashkil qilish hamda oquvchilarning dastur materiallarini ozlashtirishlarini tekshirish va baholashda.
Talimning samaradorligi va ishonchliligi tamoyili.Ananaviy didaktikada u mustahkamlik tamoyili kabi ifoda etiladi. Agarda oqitish jarayoni talim maqsadlariga erishishni taminlamasa, u holda ushbu jarayonni tashkil etish zaruriyati yuzaga kelmaydi. SHu bois talim samarali, shuningdek, rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi xususiyatga ega bolishi kerak.
Talimning ishonchliligi va mustahkamliligini taminlash uchun oquvchilar oqish jarayonida oquv-organish harakatlarining quyidagi tola siklini ozlashtiraolishlari zarur: organilayotgan materiallarni dastlabki qabul qilish, uni chuqurroq anglab etish, eslab qolish, ozlashtirilgan bilimlarini qollash boycha malum faoliyatni amalgaoshirish, ularni takrorlash va tizimlashtirish.
Talimning chuqurligi va mustahkamligi talabi didaktikadaananaviy hisoblanadi va u yuzakilikka qarama-qarshi qoyiladi. CHuqur, mustahkam bilimning asosiy belgisi eng fundamental goyalar, qoidalar, tushuncha, kategoriyalarni tushunish, chuqur ozlashtirish, organilayotgan materiallar mazmunini puxtaanglashdan iborat.
Talimning tushunarliligi tamoyili oquvchilarning mavjud imkoniyatlarini hisobgaolish, jismoniy va psixik sogligiga yomon tasir etuvchi intellektual va emosional qiyinchiliklardan voz kechishni talab etadi. Talimning tushunarli bolishi oquvchilarning yoshi, bilish imkoniyatlarini hisobgaolib oqishning mazmunini togri aniqlash demakdir, yani, har bir oquv fani boycha oquvchilar egallab olishi zarur bolgan bilim, amaliy konikma va malakalari hajmini togri aniqlashdir. Bu tamoyil oquv jarayonini oquvchilarda qiyinchiliklarni engish istagini hosil qiluvchi va shaxsiy muvaffaqiyatlarining natijalaridan quvonish tuygusini yuzaga keltirishga yonaltirilganligini ifodalaydi. Bu bolalarda kozga tashlanuvchi qattiq hayajonlanish, shuningdek, oquv masalalarini echishdagi ishonchsizlikni yoqotishga yordam beradi.
Guruhli va individual talimning birligi tamoyilishaxsning, bir tomondan atrofdagilar bilan munosabatda bolish, ijtimoiy aloqalarni yolga qoyishga intilishi, ikkinchi tomondan esa, yakka holda talim olishga bolgan xohishini aks ettirishgaxizmat qiladi. Muomala faoliyatning alohida turi bolib, uni tashkil etish jarayonida boshqalar haqidagi tasavvur va tushuncha yuzaga keladi. Atrofdagilar bilan munosabatni yo`lga qo
|
