|
Bajardi: muxamov. Sh. Tekshirdi: rustamova m
|
| bet | 6/11 | | Sana | 21.05.2024 | | Hajmi | 440,6 Kb. | | #247665 |
Bog'liq 4-mustaqil ish O’lchash o‘zgartkichi
Umumiy tushunchalar
Insoniyatning atrofdagi dunyo haqidagi g‘oyalari o‘sishi bilan o‘lchanadigan miqdorlar soni ortib bormoqda. Ularning aksariyatini o‘lchov bilan taqqoslash orqali to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘lchab bo‘lmaydi. Shuning uchun kerakli qiymatlarni boshqa jismoniy miqdorga moslashtirish kerak, uning qiymati to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘lchanishi mumkin. Bunday taqqoslash miqdorning o‘lchash o‘zgartkichi deb ataladi. O’zgartirish zarurati o‘lchangan qiymatni inson sezgi organlari tomonidan idrok etish yoki uning qiymatini masofaga uzatish imkonsiz bo‘lganda paydo bo‘ladi. O’lchash o‘zgartirishi texnologik tizimlar va atrof- muhit holatini kuzatishda turli qiymatlarni birlashtirish maqsadida ham amalga oshiriladi.
Ushbu o‘zgartirish o‘lchash o‘zgartkichi deb ataladigan maxsus qurilmalar tomonidan amalga oshiriladi. Ular ma’lumotni uzatish, keyinchalik o‘zgartirish, qayta ishlash va (yoki) saqlash uchun qulay bo‘lgan, ammo kuzatuvchi tomonidan o‘rtacha idrok etilmaydigan shaklda o‘lchash signalini yaratish uchun mo‘ljallangan o‘lchash vositalari sifatida tushuniladi.
O’lchangan qiymat beriladigan o‘lchov o‘zgartkichiga birlamchi o‘lchash o‘zgartkichi deyiladi. Miqdor hajmini ma’lum bir marta o‘zgartirish uchun mo‘ljallangan o‘lchov o‘zgarkichigaa masshtabli o‘lchash o‘zgartkichi deyiladi.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘rganish ob’ektiga joylashtirilgan va o‘lchash ma’lumotlarini qayta ishlash, ko‘rsatish va ro‘yxatdan o‘tkazish joyidan uzoqda joylashgan birlamchi o‘lchash o‘zgartkichi datchik (sensor) deb ataladi.
O’zgartirish nuqtai nazaridan barcha fizik miqdorlarni mexanik, termal, magnit, elektr, optik, molekulyar va boshqalarga bo‘lish mumkin. Ushbu turdagi miqdorlarning barchasi turli xil fizik va fizik-kimyoviy yeffektlar yordamida bir- biriga aylantirilishi mumkin va bu yeffektlar alohida va bir-biri bilan birgalikda ishlatilishi mumkin.
Masalan, mexanik miqdorlarni quyidagilarga aylantirish mumkin:
yelastiklik hodisasi yoki tutqich qonunlari yordamida mexanik miqdorlar;
moddalarning issiqlik kengayishi, shuningdek bug‘ bosimining o‘zgarishi tufayli issiqlik qiymatlari;
elektr maydonida harakat qiluvchi kuchlar, shuningdek piyezoelektrik yeffekt tufayli elektr miqdorlari yordamida.
Zamonaviy o‘zgarishlarning o‘ziga xos xususiyati elektr bo‘lmagan miqdorni elektrga oldindan aylantirishdan keng foydalanishdir. Bu elektr miqdorlarining quyidagi afzalliklari bilan bog‘liq:
Ularni masofadan uzatish qulay va uzatish yuqori tezlikda amalga oshiriladi;
Ular universaldir, chunki boshqa har qanday miqdorlarni elektrga aylantirish mumkin va aksincha;
Ushbu qiymatlar osongina va tezda kodga aylantiriladi, bu avtomatik ishlov berish uchun qulaydir.
Elektr miqdori o‘lchash asboblarining yuqori aniqligi, sezgirligi va tezligiga yerishishga imkon beradi.
Har xil miqdorlarning elektrga aylanishi quyidagi hodisalarga asoslanadi:
elektromagnit induksiya;
piyezoelektrik va tensorezistor yeffektlari;
qarshilikning haroratga bog‘liqligi,
termoelektrik yeffektlar;
suyuqlikning tarkibi va konsentratsiyasidan elektr qarshiligining o‘zgarishi;
galvanik zanjir EYuKning elektrolitdagi ionlar konsentratsiyasiga bog‘liqligi;
tashqi va ichki foto yeffektlar;
radioaktiv nurlanishning ionlashtiruvchi ta’siri, shuningdek boshqalar.
Elektr bo‘lmagan miqdorlarni elektrga aylantirish quyidagi usullar bilan amalga oshirilishi mumkin:
bir turdagi yenergiyani boshqa turdagi yenergiyaga faol aylantirish, buning natijasida elektr miqdori, masalan, piyezoelektrik o‘zgartkich yordamida mexanik yenergiyani elektr yenergiyasiga aylantirish;
yordamchi yenergiya talab qiladigan elektr miqdorlariga ta’siri.
O’zgartirishning oxirgi turi passiv deb ham ataladi. Bu fizik bog‘liqliklarni bevosita qo‘llashga asoslangan bo‘lishi mumkin. Xususan, qarshilik, o‘tkazuvchanlik, magnit va dielektrik o‘tkazuvchanlik, induktivlik, kuchlanish, nurlanish intensivligi kabi fizik kattaliklarning o‘lchangan qiymatiga bog‘liqliklardan foydalanish mumkin.
Passiv o‘zgartirish mexanik ta’sirlar bilan ham amalga oshirilishi mumkin. Bu ta’sirlar qarshilik, induktivlik, sig‘im kabi miqdorlarni o‘lchash imkonini beradi.
|
| |
