114
Oddiy va murakkab fermentlarning uchlamchi qurilishida ma’lum
bir funksiyani bajaruvchi maxsus markazlar mavjud.
Murakkab fermentlarning faol markaziga kofaktor kiradi. Oligomer
fermentlarda faol markazlar soni subbirliklar soniga teng,
yoki ikkita
subbirliklar faol markazni hosil qilishi mumkin. Ba’zi fermentlarda faol
markazdan tashqari regulyator – allosterik markaz bo‘lishi mumkin.
Bu markaz modifikatorlar bilan birikadi. Modifikatorlar ferment
faolligini oshirishi (effektorlar) yoki susaytirishi (ingibitorlar) bo‘lishi
mumkin.
Faol markazda kontakt – ya’ni substrat bilan birikuvchi, katalitik –
fermentativ reaksiyani katalizlaydigan joy mavjud (36 rasm). Aktiv
markaz polipeptid zanjirlarning turli joylaridan o‘rin olgan 12-16
aminokislota qoldiqlaridan hosil bo‘ladi. Polipeptid
zanjirining boshqa
aminokislota qoldiqlari faol markazni to‘g‘ri fazoviy joylashishini va
reaksion holatini belgilaydi. Oddiy fermentlarda faol markazning
kontakt va katalitik joylari aminokislotalarning funksional faol
guruhlaridan hosil bo‘ladi, murakkab
fermentlarda asosiy vazifani
kofaktorlar bajaradi.
Fermentativ katalizda quyidagi funksional faol guruhlar ishtirok
etadi: dikarbon aminokislotalarning COOH va peptid zanjirining C –
uchlarining COOH guruhlari; lizinning NH
+
2
guruhi
va polipeptid
zanjirining N – uchi NH
3
guruhi; argininnig guanidin; triptofanning
indol; gistidinning imidazol, serin va treoninning OH;
oltingugurt
tutuvchi aminokislotalarning SH-guruhlari, tirozinni fenol guruhlari
ishtirok etadi.
Kofaktorlar apoferment bilan birikishiga qarab 2 guruhga bo‘linadi:
Prostetik gruppa – bunda kofaktor apoferment bilan kovalent
bog‘lanadi.
Koferment – bunda kofaktor apoferment bilan nokovalent bog‘lanadi
va tez dissotsiatsiyalanadi (37-rasm).
Kofaktorlar strukturasiga ko‘ra vitaminli va vitamin bo‘lmagan
kofaktorlarga bo‘linadi. Vitaminli koferment tiaminli (TMF, TDF, TTF),
flavinli (FAD, FMN), pantotenatli (KoA, defosfo-KoA, 1-
fosfopantotenat), nikotinamidli (NAD, NADF), piridoksinli (PALF,
PAMF), flavinli (TGFK), kobamidli (metilkobalamin,
dezoksimetilkobalamin), biotinli (karboksibiotin), lipoil (lipoamid),
xinonli (ubixinon, plastoxinon) va karnitinli (karnitin)larga bo‘linadi.
Vitamin bo‘lmagan kofermentlar o‘z navbatida nukleotidli (UDFGK),
fosfomonosaharidli (glyukozo-1,6-difosfat, 2,3-difosfoglitserat),
metalloporfirinli (gemlar, xlorofillar) va peptidliga (glutation) bo‘linadi.
