50
3.8.
§.
Nukleozid va nukleotidlar
Deoksiribonuklein kislota (DNK) - bu monoper nukleotid bo'lgan
biopolimer (polyanion).
Azot asoslarini pentozalar bilan birikmasini nukleozidlar deyiladi.
Nuklein kislotalardan ajratilgan nukleozidlar N-glikozidlardir. Nukleozid
tarkibida D-
riboza bo‘lsa ribo
nukleozidlar,
agar dezoksiriboza uchrasa,
dezoksiribonukleozidlar deb ataladi. Nukleozidlar purindagi N
9
, pirimidindagi
N
1
atomlariga pentozalar
-
konfigurasiyali glikozid bog‘lari
orqali
bog‘lanadi. Ularning nomlanishi tarkibidagi getrosiklik azotli asos
lardan kelib
chiqadi (2-jadval). Misol
tariqasida, ikki xil nomdagi nukleozidni keltiramiz:
2-jadval
Nukleozidlarning to‘liq va qisqartirilgan nomlari
Asoslar
Ribonukleozid
Qisqargan
belgisi
Dezoksiribonukleozid
Qisqargan
belgisi
Adenin
Adenozin
A
Dezoksiadenozin
dA
Guanin
Guanozin
G
Dezoksiguanozin
dG
Sitozin
Sitidin
S
Dezoksisitidin
dS
Timin
Timidin
T
Dezoksitimidin
dT
Urasil
Uridin
U
-
-
Nukleotidlar nukleozidlarning monofosforli efirlaridir. Ular nuklein
kislotalarning monomeri hisoblanadi. Ularning tarkibida azotli asoslar (purin
va pirimidin), uglevod komponentlari (riboza va dezoksiriboza) va fosfor
kislotalari bo‘ladi.
Ribonukleotidlarda fosfor kislotasi ribozaning 2
/
, 3
/
va 5
/
atomlariga bog‘lanishi mu
mkin.
51
Har bir nukleotid 5'-holatida shakar deoksiribozasiga biriktirilgan fosfor
kislota qoldig'idan iborat bo'lib, unga to'rtta azotli asoslardan biri 1' -holatida
glikozid bog'lanish (C - N) orqali biriktiriladi. Bu DNK va RNK o'rtasidagi
asosiy farqlardan birini tashkil etuvchi xarakterli saxarozaning mavjudligi, bu
nuklein kislotalarning nomlarida qayd etilgan (RNK
tarkibida riboz shakar
mavjud). Nukleotidning misoli adenozin monofosfat bo'lib, unda fosfat va
ribozaga biriktirilgan asos adenin (A) (2-jadvalda ko'rsatilgan).
Molekulalarning tuzilishi asosida nukleotidlarni tashkil etuvchi asoslar
ikki guruhga bo'linadi: purinlar (adenin A va guanin G) bir -biriga bog'langan
besh va olti a'zoli heterosikllar orqali hosil bo'ladi; pirimidinlar (sitozin C va
timin T) olti a'zodan iborat heterosikl.
Istisno tariqasida, masalan, PBS1 bakteriofagida DNK tarkibida
beshinchi turdagi asoslar mavjud-uratsil,
pirinidin asosi, bu timindan metin
guruhining yo'qligi bilan timindan farq qiladi, bu odatda timinni RNK.
Timin (T) va uratsil (U), ilgari o'ylanganidek, mos ravishda DNK va
RNK bilan chegaralanmagan.
Shunday qilib, ba'zi RNK molekulalarining
sintezidan so'ng, ushbu molekulalardagi uratsillarning katta qismi maxsus
fermentlar yordamida timinga aylanib metillanadi.
Bu transport va ribosomal
RNKlarda uchraydi.
