GOLOSSARIY
1.Mikrob biotexnologiyasi - bu o’ta muhim mikrobiologik
jarayonlarni yaratish va
ulardan sanoat usulida foydalanish orqali zarur bo’lgan mikrob hujayralari, organelalari va
fermentlarini ishlab chiqarish hamda ulardan xalq xo’jaligi va medisinada foydalanishning
nazariy va amalliy tomonlarini yoritib beradigan fandir. Bu fan asosan mikrobiologiya,
fiziologiya, biokimyo va genetika fanlari yutuqlari asosida tashkil qilingan bo’lib, uning
zaminida ko’zga kurinmas mikroorganizmlar faoliyatidan unumli va oqilona foydalanish
yotadi.
2.Mikroorganizmlar dan sut kislotasi, butanol va aseton olish texnologiyalarini
birinchilardan bo’lib, buyuk rus olimi V.N.SHaposhnikov (1884-1968) va uning shogirdlari
N.D.Ierusalimskiy (1901-1967), M.N.Bexteryova limon kislotasi olish texnologiyasini esa
S.P.Kosto’cheva (1877-1931) va I.S.Butkevich (1872-1942) yaratganlar.
3.Biotexnologiya sanoatida produsent sifatida prokariotlar – (bir
hujayrali, yadrosi
mukammal bo’lmagan organizmlar) – bakteriyalar, aktinomisetlar, rikketsiylar va tuban
eukariotlar (bir va ko’p hujayrali, yadrosi mukammal, xromosomalari maxsus lipoproteid tabiatli
membranalar bilan o’ralgan) – achitqi va miselial zamburug’lar, eng sodda jonivorlar va suv
o’tlari hamda ularni har xil usullar (seleksiya, mutagenez, hujayra va gen muxandisligi) orqali
olingan mutantlaridan foydalaniladi.
4.Biotexnologiyada gen muxandisligi sohasini o’rganishdan maqsad,
tirik organizmlar
irsiy belgilari xaqidagi axborot joylashgan DNK molekulasining tuzilishi va roli, gen
molekulyar biologiyasi; genetik muxandislikning moddiy asoslari: transformasiya,
transduksiya, ko’chib yuruvchi genetik elementlar-transpozonlar, plazmidlar, viruslar,
bakteriofaglar, restriktazalar, rekombinant DNK olish, genlarni klonlash,
hujayra muxandisligi,
hujayra va to’qimalarni sun’iy sharoitda o’stirish texnologiyasi; genetik muxandislikning
o’simliklar seleksiyasida qo’llanilishi; gen muxandisligiga asoslangan biotexnologiyaning
agrar sanoatdagi ilmiy-texnik taraqqiyotni tezlashtirishdagi roli; gibridomalar olish
texnologiyasi va uning qishloq xo’jaligida va chorvachilikda qo’llanilishi hamda genetik
muxandislikning istiqbollari haqidagi aniq bilimlarni o’rganishdan iborat.
5.Replikasiya jarayoni DNK-polimeraza I, II, III, DNK-ligaza va revertaza fermentlari
yordamida amalga oshadi. rep-belok yordamida DNK qo’sh zanjiri ajraladi va DNKga
bog’lanadigan oqsil molekulalari yordamida DNKaning ajralgan zanjirlari
stabil holatda saqlanib
turiladi. DNK-polimeraza III fermenti DNK ning 3' uchidan 5' uchigacha DNKning bitta
zanjirini to’la sintez qilish qobiliyatiga ega. DNK sintezi faqat DNK ning 3' uchidan 5' uchiga
qarab borishi tufayli DNK ning ikkinchi zanjiri praymaza, DNK-polimeraza I va DNK-ligaza
fermentlari yordamida amalga oshadi.
6.Ajratib olingan hujayralar va to’qimalarni o’stirish uchun mo’ljallangan ozuqa muhitlari,
o’simliklarni yaxshi o’sishi uchun kerak bo’lgan barcha makroelementlar (azot, fosfor, kaliy,
kalsiy, magniy, oltingugurt va boshqalar) va mikroelementlar (bor, marganes, rux, mis, molibden
va boshqalar) hamda vitaminlar, uglevodlar, fitogormonlar yoki ularni sintetik analoglarini
saqlashi kerak. Ba’zi ozuqa
muhitlari aminokislotalar, kazsin gidrolizoti, EDTA
(etilendiamintetrasirka kislota) yoki uni natriyli tuzi (bu tuz temirni hujayra kirishiga yordam
beradi) va boshqa kerakli moddalar saqlaydi.
7.O’simliklardan ajratib olingan hujayralar va to’qimalarni yaxshi o’stirish uchun,
o’stirishni ma’lum shartlariga roiya qilish kera. Ko’pchilik kallus to’qimalari yorug’likga
ehtiyoji yo’q, chunki ularni xloroplastlari bo’lmasdan, geterotorf oziqlanadilr. Ba’zi – bir yashil
rangdagi kallus to’qimalar bundan mustasno. Ba’zi bir holatlarda kallus to’qimalar avtotrof
oziqlanishiga qobiliyatli emas, bularni doimiy yorug’lik sharoitida o’stiriladi, bu esa
muvoffaqiyatli morfogenez uchun majburiy sharoitdir ko’proq kallus to’qimalar qorong’ilikka
olinadi.
8.O’simliklarni «moslashgan» va shish to’qimalrini umumiy xususiyati ularni gormonga
ehtiyojsizligidir, boshqacha aytganda har ikkala to’qima ham gormon saqlamagan muhitda o’sa
oladilar. Bu xususiyat ularning kalluli to’qimalardan farqli tomonidir. Ma’lumki, kallusli
to’qimlarni tabaqalashmaganligi va proleferasiyasi uchun ozuqa muhiti tarkibida gormon
saqlashi shart.
9.1977 yilda CHilton o’zini shogirdlari bilan koronchato’y gallni shishlari
agrobakteriyalarni Ti plazmidasini ma’lum qismini o’simlikni yadro DNK
siga kiritish natijasida
paydo bo’lishini isbotladilar.
10. F.Skug va E.Miller, 1957 yilda auksin va sitokinin tipidagi fitogarmonlarni balansidagi
farq, bir tomondan hujayrani tabaqasizlangan va tashkil bo’lmagan proiferasiyaga, ikkinchi
tomondan esa, u yoki bu tipdagi morfogenezni ikkilamchi tabaqalanishini kuchayishiga olib
kelishini ta’kidlab o’tgan edilar.
11. Antibiotiklar - mikroorganizmlar sintez qiluvchi eng yirik sinov farmasevtik preparatlar
hisoblanadi. Ulardan ba’zi-birlari qishloq xo’jaligida xilma-xil zararkunandalarga qarshi
(masalan, polioksin, baridamisin, kosgalisin va x.k.) ishlatilsa, boshqalari tibbiyotda (penisillin,
tetrasiklin, sefolasporin S va x.k.) keng qo’llaniladi.
12.Antibiotiklarni (antibiotik moddalar) turli xil guruh organizmlar (bakteriyalar,
zamburug’lar, yuqori o’simliklar, hayvonlar) ishlab chiqaradilar. Birinchi antibiotikaning
ochilish tarixi SHotlandiya mikrobiologi A. Fleminga (1881-1955) nomi bilan bog’liq.
13.
Gormonlar: Gormonlar xususiyati o’zidan uncha katta bo’lmagan
peptid molekulalari
va oqsil molekulalarini nomoyon qiladi. Gormonlar molekulasi tuzilishi va hajmiga (kattaligiga)
bog’liq holda uch guruhga bo’linadi
14.
Glikozidàzàlàr. Glikozidàzàlàr -glikozid bog’làrini gidroliz qiluvchi fårmåntlàrdir.
Bulàr ko’p vàqtlàrdàn båri o’rgànilàdi và ishlàtilàdi. Bu guruhgà kràõmàlni gidroliz qiluvchi
àmilolitik fårmåntlàr,
β-àmilàzàlàr và glikoàmilàzàlàr kiràdi. Ko’p mikroorgànizmlàr α-àmilàzà
hosil qilàdi,
β-àmilàzà sintåzi esà kàm kuzàtilàdi.
15 Mikrokapsulalash - usuli birinchi bo’lib, 1964 yilda T.CHang tomonidan yaratilgan. Bu
usul - fermentni suvdagi eritmasini mikrokapsulalar ichiga joylashtirishdan iborat. Mayda
teshikli polimer plyonkalardan tashkil topgan kichik koptokchalar ichidagi fermentlarni
tashqariga chiqishi belgilab qo’yilgan. Kapsulalarni olish usuliga qarab, ularni o’lchami hal xil
bo’ladi (10 dan 100 mikrometrgacha).
16. Fårmånt fàolligini quyuqlàshrish jàràyonidà yo’qotilishi nàfàqàt uni olib borilish
råjimigà, bàlki uskunà yoki qurilmàning konstruksiyasigà hàm bog’liqdir. Kåyingi yillàrdà
vàkuum-bug’làntirgich uskunàlàri ànchà tàkomillàshtirilmoqdà. Ushbu uskunàlàr trubkà shàklidà
(gorizontàl, vårtikàl và qiya) bo’lib, jàràyonning o’tish muddàtini 10 màrotàbàgà yaqin
qisqàrtirdi và fårmåntning fàolligi yo’qolishini bir munchà kàmàytirdi. Bulàr jumlàsigà “Àl’fà-
Làvàl’” (SHvåsiya), “Ådinstvo” (YUgoslàviya), “Lyuvà” (SHvåysàriya), “ÀRV” (Frànsiya) và
boshqà bir qànchà firmàlàr uskunàlàrini kiritish mumkin và ulàrning sàmàràdorligi 200 dàn
20000 l/s ni tàshkil qilàdi hàmdà fårmåntning fàolligi 10% àtrofidà yo’qotilàdi.
17
Aspergillus niger zamburug’larini suyuq oziqada o’stirish orqali lizin olish jarayoni
100m
3
hajmdagi fermentyorlarda amalga oshiriladi. Ekish materiali sifatida 10m
3
hajmdagi ekish
fermentyorlarida olingan o’suvchan miseliylar qo’llaniladi.
18. Hozirgi vaqtda biosensorlardan gazlar va engil uchuvchan mahsulotlarni aniqlashda
foydalanishni sanoat miqyosida ishlatish usullari amaliyotga tadbiq etildi.
Biosensorlarni asosiy
biotexnologik elementi sifatida ko’pincha turli xil fermentlardan foydalaniladi. Elektrokimyoviy,
kolorometrik va optik biosensorlar ishlab chiqarishda xususan: glyukozosidaza, laktooksidaza,
peroksidaza, uriaza, S sitoxrom fermentlari ishlatilmoqda.
19.Bozorda (sabzavot va mevalar tarkibidagi nitrat, nitrit va xilma xil yadoximikatlarni
aniqlash uchun) biosensorlarga talab kundan kunga uzluksiz ortib bormoqda, bunga quyidagi
ko’rsatkichlar guvohlik beradi: 1986 yilning o’zidagina AqSH da biosensorlar ishlab chiqarish
umumiy miqdori 14,4 mln. dollarni tashkil etgan bo’lsa, 1991 yilga kelib esa 365 mln. dollarni
tashkil
etganligi qayd etilgan
20.
Sirka kislota CH
