taqsimlangan reestr (blokcheyn) - axborotni o’zida jamlagan, muayyan
qoidalarga muvofiq tuzilgan uzluksiz bloklar zanjiridir (bog'langan ro'yxat). Ko'pincha
bunday bloklar zanjiri nusxalari bir-biridan mustaqil ravishda turli xil kompyuterlarda
(qurilmalarda) saqlanadi.
vakolatlar markazi - tuzilmasining asosiy vazifasi qilib ma'lum bir sohadagi
287
Yangi bilimlarni, tajriba va vakolatlarni izlash va uzatish hamda konsalting, servis
hizmatlar va professional hizmatlarni ko'rsatishdir.
Blokcheynni tushunish ushun avvalo pulning asosiy vazifasi nima ekanligini
tushunib olamiz. Pulning asosiy vazifasi insonlar orasidagi savdo jarayonini
osonlashtirishdir:
Agarda pulning jamiyatdagi harakatini tahlil qilsak, juda ham murakkab
jarayonlar ko’z oldimizga keladi:
288
Bunda barcha hisob kitoblar tabiiyki, buxgalteriya orqali amalga oshadi:
Buxgalteriyadagi ma’lumotlar esa konfidentsiyal va ularni boshqarish
anchagina murakkab masaladir. Ushbu vazifani osonlashtirish uchun bir qancha
turdagi vositachilar hizmatidan foydalanish mumkin. Masalan, banklar va ular bilan
bog’liq bo’lgan tashkilotlar. Bu esa hisob ishlarini juda ham murakkablashtirib
yuboradi. Shuning uchun hozirgi paytda blokcheynlardan foydalangan xoldagi
taqsimlangan buxgalteriya kontseptsiyasi ishlab chiqilmoqda. Uni sxematik
ko’rinishda quyidagicha tasvirlashimiz mumkin:
Bunda buxgalteriya kitoblari tarmoqda joylashtirilib, barcha uchun birday
ko’rinshga ega bo’ladi va hech kim unga egalik qilolmaydigan ko’rinishga keladi.
Natijada biz taqsimlangan buxgalteriya kontseptsiyasiga kelamiz. Bunda
buxgalteriya kitoblarining barcha nusxalari bir xil bo’ladi. Barcha tranzaktsiyalar esa
barcha tarmoq ishtirokchilari tarmoq orqali ko’ra oladigan ommaviy xolatga keladi:
289
Noto’g’ri tranzaktsiyalarni esa boshqalardan berkitib bo’lmaydi, ular
darhol barchaga oshkor bo’ladi-qo’yadi:
Har bir alohida tranzaktsiya esa maynerlar tomonidan tasdiqlanadi va
foydalanuvchilar tomonidan tekshirib turiladi:
Bular hammasi blokcheyn deb atalgan kompyuter tarmog’i vositasida
amalga oshiriladi:
Demak, blokcheyn bu bir xil huquqqa ega bo’lgan va tarmoqqa P2P ( peer to
peer) usulida ulangan bir qancha kompyuterlarga yozilgan ma’lumotlardan iborat
jurnal bo’lib, unda istalgan turdagi va ko’rinishdagi ma’lumotlar ( masalan, pul
operatsiyalri, kontraktlar, patsientlar haqidagi ma’lumotlar, turli ko’rinishdagi
bilimlar va boshqalar) saqlanishi mumkin. Blokcheynlarda ko’pincha aqlli
kontraktlar tushunchasi ishlatiladi. Aqlli kontraktlarga o’tishdan avval kontrakt
nimaligini eslatib o’tamiz: Kontrakt bu ikki yoki undan ko’p shaxlar orasida
qandaydir huquq yoki majburiyatlarining tuzilganligi, o’zgarganligi yoki
290
tugaganligini aniqlab beruvchi hujjatdir. Unda qandaydir xodisaning ro’y berishiga
olib keluvchi shart-sharoitlar majmusi aniqlab beriladi. Aqlli kontrakt esa, real
dunyoda yoki raqamli olamda qandaydir xodisaning ro’y berishiga olib keluvchi
shart-sharoitlar majmusini aniqlab beradigan elektron algoritmdir. Aqlli
kontraktlarning amalga oshirilishi uchun insoniy faktorni umuman chetga chiqarib
tashlaydigan markazlashmagan muhit kerak bo’ladi. Agarda aqlli kontraktda biror-
bir narsaning bahosini uzatish yoki ishlatish yoki ko’rsatish zarur bo’lsa, u holda
kriptovalyutani ishlatish lozim bo’ladi. Masalan, agarda bitkoin blokcheynida aqlli
kontraktni ishlatsak, u quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:
Aqlli kontrakt orqali blokcheynda istalgan turdagi ma’lumotlarni
saqlay olamiz. Masalan:
Blokcheynlardan foydalanishga yana bir misol sifatida domen
ismlarining taqsimlangan domenli tizimini ko’rsatishimiz mumkin:
291
Blokchendan jahon miqyosida foydalanish bo’yicha yana bir
qancha real misollarni quyidagi tasvir orqali tasavvur qilishingiz
mumkin:
Blokchenning notarial idoralar ishida ishlatilishiga yaqqol misol esa
quyida infogramma ko’rinishida keltirilgan:
Taqsimlangan reestr vositasida buxgalteriya ishini yuritish bo’yicha mavjud
platformalarga misol sifatida Everledger ni keltirishimiz mumkin ( everledger.io).
Bu blokcheyn texnologiyalarning jahon miqyosida ishlatilayotgani va tan
olinayotganiga o’ziga hos xayotiy bir misoldir. Gruziyada ham yer kadastri ishlari
bitkoinning blokcheynida amalga oshirilgani haqida ma’lumotlar mavjud.
Ukrainada esa blokcheyn yordamida kim oshdi savdolari o’tkazilsh loyihalari
amalga oshirilmoqda.
bitta kompyuterda yoki serverda mavjud bo‘lishi mumkin emas. Tarmoq
registratorlari bilan bog‘liq vaziyatdagi kabi, blokcheyndagi ma’lumotlar tarmoq
uzellari yoki kompyuterlar egalari hamjamiyatida taqsimlangan ko‘rinishda mavjud
bo‘ladi. Bu tugunlarga elektron hamyonlar o‘rnatilgan, ya’ni ular yordamida
bitkoiyn hisobraqamlaridagi qoldiqni u belgilab qo‘yilgan blokcheynning
chegaralangan qismida o‘zgartirgan holda to‘lov tashabbusi bilan chiqishmumkin
bo‘ladi. Tugunlar shaxsiy kompyuterlar – yoki, zamonaviy tushunishda,
ixtisoslashgan mayning markazlarini ham o‘z ichiga oladi – ular yordamida
maynerlar blokcheynni shakllantiradi va buning uchun yangi bitkoinlar ko‘rinishida
mukofot oladi. Oldindan belgilangan tartibda birgalikda ishlagan holda, bu tarmoq
uzellarnong ishonchliligijamoaviy ravishda bosh jurnal (grossbook) vositasida
kafolatlaydi.Tabiiyki, bitkoin kriptovalyutasi blokcheynsiz mavjud bo‘la olmaydi.
292
Amaldagi doimiy o‘zgarib turadigan kirim va chiqimlarni hisobga olish
kriptovalyutani ifodalaydi. Bitkoinlar o‘z holicha mavjud bo‘la olmaydi va siz
qaysidir elektron qurilmaga kirib, bir nechta bitkointanga olishingiz mumkin
bo‘lmaydi. Tasdiqlangan tranzaktsiyalar ko’rinishidagi doimiy ravishda uzayib
boradigan blokcheynning yana bir muhim jihati – uning hamma uchun ochiqligidir.
Bu esa bitkoinni yopiq elektron valyuta tizimlaridan farqlaydi. Maxsus dasturiy
ta’minot sifatida ko‘pincha Londonning Blockchain kompaniyasi tomonidan ishlab
chiqilgan bepul dasturdan foydalaniladi.
| 