285
umumiy maqsadni his qilish bilan o‘ziga e’tibor xos bo‘lgan ko‘proq
muvozanatlanganlik tomon yo‘naltirish juda muhim bo’ladi. Bu vazifani biz barchamiz
birgalikda hal qilishimiz lozim, chunki raqamli iqtisodiyot davrida yuzaga keladigan
muammolarni yenga olmasligimiz yoki birgalikda umumiy maqsadga erishish
tuyg‘usini ishlab chiqa olmasak, u bizga beradigan manfaatlardan foydalana
olmasligimiz ham mumkin. Bitkoin blokcheyni bilan bog’liq ishlarni amalga oshirish
uchun ishonchga ega bo‘lish juda muhim. Yuqori darajadagi ishonch jalb qilinganlik
jamoaviy ishlashga hizmat qiladi. Bularning
barchasi hamkorlikda amalga
oshiriladigan innovatsiyalar uning o‘zida yotadigan raqamli iqtisodiyot davrida yanada
o‘tkirroq his qilinadi. Bu jarayonfaqat uni ishonch kuchaytirib turgan hollarda ro‘y
berishi mumkin, chunki unga juda ko‘plab tarkibiy qismlar kiritilgan va xilma-xil
muammolar o‘rin olgan. Oxir-oqibat, manfaatdor tomonlarning har biriga
innovatsiyalarni umumiy manfaatlarga yo‘naltirish majburiyati yuklatiladi. Agar
muhim manfaatdor tomonlarning istalgan biri bunday emasligini his qiladigan bo‘lsa,
ishonchga putur etadi.
Blokcheyn texnologiyalari va smart kontraktlar
Endi blokcheynlarning mohiyati va amaliy-iqtisodiy ahamiyati haqida ham yana biroz
to’xtalib o’tamiz. Ko’pincha “
Blokcheyn — ma’lumotlarni saqlash uchun
taqsimlangan reyestr (ro‘yxat)…” deb tushuntiriladi. Ushbu izohni bir necha marta
eshitgan, biroq hech narsani tushunmagan bo‘lishingiz mumkin. Shuning uchun bu
atamaning klassik ma’nosini keltirib o’tamiz: Blokcheyn — bu bir-biri bilan internet
orqali bog‘langan ko‘plab kompyuterlarda bir vaqtning o‘zida saqlanuvchi
taqsimlangan ma’lumotlar bazasidir. Uning nega
kerakligini misol yordamida
tushuntirish osonroq. AQSh dagi akangizga bank jo‘natmalari orqali 100 dollar
yubordingiz deb tasavvur qiling. Jo‘natma shaklini to‘ldirganingizdan so‘ng, bank
xodimi
shahsiy
hisobingizdan
pulni yechib
olib, uni
halqaro
o‘tkazmalar uchun bankning yagona hisobiga o‘tkazadi. Shundan so‘ng, boshqa
xodim bu pullarni agent bankning hisobiga o‘tkazadi, u esa, o‘z navbatida, pullarni
AQSh ga o‘tkazadi. U yerda o‘tkazmangiz aynan shu tahlit akangizning shaxsiy
hisobiga tushadi. Jo‘natma davomida hech kim xatoga yo‘l qo‘ymagan bo‘lsa, uch kun
o‘tib akangiz 97 dollarni oladi (
barcha banklarning komissionlari olinganidan so‘ng,
albatta). Biroq eng qo‘rqinchlisi,
shu uch kun ichida na siz, va na sizning akangiz,
qolaversa, bankirlardan hech biri ayni vaqtda pullaringiz qayerda ekanligini va
ularning hisobini kim yuritayotganligini bilmaydi. Serverning kutilmaganda buzilib
qolishi, bank xodimining insofsizligi yoki xakerlik hujumi uzoq surishtiruvlarning
boshlanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Ahir bu kabi hodisalar
hisobingizdagi pullar
bilan ham sodir bo‘lishi mumkin-ku. Demak, siz har kuni tizimga umid qilasiz va
bankingizga ishonasiz, bu esa katta muammo. Hozirda blokcheynlar asosan
kriptovalyuta jo‘natmalari uchun foydalanilmoqda. Biroq shu bilan bir vaqtda u turli
286
tashkilotlarning turli-tuman maqsadlarini amalga oshirish uchun ham faol joriy
etilmoqda. Blokcheynning afzalligi uning shaffof, tezkor, soddaligi va qiymatida. Siz
kriptovalyuta yoki biror-bir ma’lumotni blokcheyn orqali jo‘natgan bo‘lsangiz, bunday
jo‘natma haqida ma’lumotni o‘zgartirish yoki qalbakilashtirishning umuman imkoni
yo‘q. Chunki bu jarayon butun dunyo bo‘yicha yuz minglab kompyuterlar tomonidan
tasdiqlanadi. Aynan ushbu kompyuterlarda ushbu ma’lumotning ko‘plab
nusxalari
saqlanadi — ular bilan istalgan foydalanuvchi istalgan vaqtda tanishishi mumkin.
Jo‘natma jarayoni markazlashmagan holda bor-yo‘g‘i bir necha daqiqa vaqt oladi va
bank jo‘natmasidan bir necha o‘n marta arzondir. Agar siz pullarni yoki qandaydir
ma’lumotni blokcheynda saqlasangiz, ushbu qaydlar hech qachon yo‘qolib ketmaydi
yoki soxtalashtirilmaydi. Bozorning istalgan ishtirokchisi istalgan daqiqada moliyaviy
ahvolingizga ishonch hosil qilishi mumkin. Blokchenda hech qanday uchinchi tomon
yoki vositachi ishtirokisiz, to‘liq shaffoflik va hisoblar aniqligining matematik kafolati
ta’minlab beriladi.
O’zbekiston Respublikasida blokcheyn bilan ishlashga Toshkent shahrida
joylashgan «
Mirzo Ulugbek Innovation Center» innovatsiya markazi qoshidagi
taqsimlangan reestr texnologiyalari (blokcheyn) bo’yicha vakolatlar markazi mas’ul
tashkilot bo’lib hisoblanadi. Ushbu taqsimlangan reestr texnologiyalari (blokcheyn)
bo’yicha vakolatlar markazi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19
fevraldagi PQ-3549-sonli “O’zbekiston Respublikasi
Axborot texnologiyalari va
kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligini Faoliyatini tashkil etish to’g’risida”gi
Qarorini ijrosini ta’minlash maqsadida tuzilgan. Xususan, 2018-2019 yillarda axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari tizimini tubdan takomillashtirish bo'yicha "Yo'l
xaritasi"ning 7-bo’limida belgilangan "Mirzo Ulugbek Innovation Center" innovatsion
markazi qoshida blokcheyn texnologiyasi imkoniyatlaridan foydalanish shart-
sharoitlarni yaratish, kadrlar salohiyatini oshirish hamda mahalliy dasturchilarni
tomonidan ushbu texnologiyani o’zlashtirishni qo’llab-quvvatlash maqsadida
Taqsimlangan reestr (blokcheyn) texnologiyalari bo'yicha vakolatlar Markazi yaratish
ko’zda tutilgan. Markaz faoliyati bo’yicha hujjatda (kontseptsiyada) tashkil etilayotgan
markaz faoliyatining asosiy yo’nalishlari,
maqsadlari, vazifalari, tamoyillari va
faoliyatining tashkiliy-huquqiy mexanizmlari batafsil bayon etilgan. Ushbu loyihani
amalga oshirish uchun mas'ul ijrochilar bo’lib O‘zbekiston Respublikasi Axborot
texnologiyalari va kommunikatsiyalarini
rivojlantirish vaziriligi, Mirzo Ulug'bek
innovatsion markazi va boshqa manfaatdor idoralar hisoblanadi. Hujjatda
(kontseptsiyada) quyidagi termin va aniqlanuvlar qo’llanilgan:
