Kurs ishining maqsadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy faoliyatini to'g'ri tashkil qilish va loyihalashtirishning qanchalik muhim ekanligini o'rganish.
Kurs ishining predmeti. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy faoliyatini qanday tashkil qilinishini va loyihalashtirilishini o'rganish.
Kurs ishining obyekti. Mazkur kurs ishining obyekti sifatida maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy faoliyatini tashkil qilish va loyihalashtirish jarayonidan foydalanildi.
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy faoliyatini to'g'ri tashkil qilish qanchalik muhim ekanligini o'rganib chiqildi va ushbu sohani rivojlantish uchun bir necha amaliy metodlar tavsiya etiladi.
Kurs ishining vazifalari. Har qanday masalani yoki ishni bajarish uchun ma’lum bir reja tuziladi va shu reja asosida amalga oshiriladi.
Mazkur kurs ishimizning oldiga qo’yilgan maqsadiga erishish uchun quyidagi vazifalarni reja asosida bajarishga asosiy e’tibor qaratildi:
- mazkur kurs ishi hozirgi kunda dolzarb mavzulardan biri ekanligini hayotiy dalillar orqali isbotlash va mavzuning ilmiy-nazariy ahamiyatini asoslab berish;
- ushbu mavzu yuzasidan olib borilayotgan tadqiqotning asosiy maqsadi va uning oldiga qo’yilgan vazifalarini aniqlash;
- mazkur tadqiqot mavzusining oldin o’rganilganlik darajasini aniqlash va hozirgi kunda qay darajada o’rganilganligini tahlil qilish;
Ishni bajarishdan asosiy maqsad uning oldiga qo’yilgan vazifalarni aniqlab olish va amalga oshirish.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob, jumladan, birinchi bobda ikkita ,ikkinchi bobda ikkita paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovadan tashkil topgan.
I.BOB. MAKTABGACHA TA`LIM TASHKILOTIDA BOLALARNI MAKTABGA TAYYORLASHDA IJODKORLIKNI RIVOJLANTIRISH NAZARIYASI VA METODIKASI
1.1. Bolalarni maktabga tayyorlash bo’yicha maktabgacha ta`lim tayyorlov guruhi bolalarini innovatsion ijodkorlik faoliyatiga yo`naltirishni shakllantirish mazmuni.
SHaxsda faoliyat ehtiyoji faoliyatda yangi ilgari maqsad qilib qo’yilmagan, hal etuvchi vosita bo’lib hisoblanmagan intilishdir. Ijodkorlik- sifat jihatdan yangi, moddiy va ma’naviy boyliklar yaratuvchi inson faoliyati jarayoni. Ijodkorlik o’zida insonning mehnatda namoyon bo’lgan qobiliyatini ifodalaydi. Ob’ektiv olam qonuniyatlarini bilish asosida xilma-xil ijtimoiy ehtiyojlarini qanoatlantiradigan yangi haqiqatni yaratadiganday mehnat ijod bo’lishi mumkin. Ijod turlari bunyodkorlik faoliyati bilan belgilanadi: ixtirochi, tashkilotchi, mehnati ilmiy va badiiy mehnat va boshqalar. Bugungi kunda ilmiy, uslubiy adabiyotlarda «ijod», «ijodkorlik» kabi atamalarni uchratib qolmoqdamiz. Bu atamalarning adabiyotlar sahifalarida paydo bo’lganligi bejiz emas. «Ijod» so’zining lug’aviy ma’nosi: «yaratish», «yangilikni kashf etish» so’zlariga monand keladi. Ijodkorlik - faoliyatning turli holatlarida paydo bo’ladi. Qiziqish ilhom, intilish va boshqalar ijodkorlikning inson ongida eng oliy tarzda paydo bo’lishidan, namoyon bo’lishigacha jarayonini o’z ichiga oladi.Ijodiy faoliyat uchun imkoniyatlar ijtimoiy munosabatlarga bog’liq. Bugungi kunda mustaqillik tufayli amalga oshirilayotgan ta’lim islohotlari o’z ishiga ijodiy yondashuvchi, fan , texnika, san’at, ishlab chiqarishning jadal rivojlanishiga o’z hissasini qo’shadigan yuksak malakali kadrlar tayyorlashga bog’liq. SHunga ko’ra, jamiyat taraqqiyoti talabalaridan kelib chiqqan holda har bir o’quvchini ijodkorlik ruhida tarbiyalash muhim va zarurdir. Psixolog olim N.D.Levitov ijodiy faoliyatni quyidagi mezonlar asosida vujudga kelishini isbotladi:
-tafakkurning mustaqilligi;
-o’quv materialining o’zlashtirilishi, tezligi va mustahkamligi.
Pedagogikaning asosiy vazifalaridan biri barcha bolalarning ijodiy faoliyati har tomonlama rivojlanishini ta’minlaydigan shart-sharoitlar yaratishdan iborat. Shu bilan bir qatorda muayyan sohalarda chuqur qiziqishlarini, intilishi va qobiliyatini namoyon qilayotgan bolalarni aniqlash, ularga bundan keyingi rivojlanishi uchun barcha imkoniyatlarni yaratib berish lozim. Buning uchun esa: kichik maktab yoshidagi bolalarning ijodiy faoliyatini rivojlantirishga doir shart-sharoitlar yaratish muhim ahamiyat kasb etadi
Bu borada:
-Bolalar ijodiy faoliyatini rivojlantirishga doir innovatsion faoliyatga tayyorlash;
-Tarbiyachi va bolalar munosabatida hamkorlik faoliyatini vujudga keltirish.
Ijodiy faoliyatni rivojlantirishda bilishga doir innovatsion texnologiyalardan foydalanish;
-Hozirgi davrda bolalarning biror- bir haqiqatni mustaqil izlashi va kashf etishi bilan bog’liq bo’lgan evristik va muammoli ta’lim o’quv-biluv jarayoniga faol kirib kelmoqda.
V. Karimova o’z tadqiqotlarida ilmiy faoliyatni ushbu uch turi amalga oshirilganda shaxsning unga mos bo’lgan sifatlari :
1) Bolalar tomonidan tashqi olamni kuzatish jarayonida zarur bo’ladigan sifatlari;
2) Bolalar uchun faoliyatning ijodiy mahsulini yaratish sharoitlarini ta’minlovchi ijodiy faoliyat sifatlari;
3) Bolalar bilish faoliyatini tashkil etganda uning oldingi ikki holatda- bilish va ijod holatida ko’rinadigan sifatlari namoyon bo’lishini ko`rsatib o`tadi.
Quyida sanab o’tiladigan sifatlar ijodiy izlanishli ta’lim turini rejalashtirish, tashkil etish va samaradorligini nazorat qilish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Ijodiy faoliyatga o'rgatish fanining asosiy maqsadi maktabgacha taʼlim tashkilotlarida bolalar ijodiga rahbarlik qilish uchun amaliy bilim va koʻnikmalar berish. Oʻzbekiston Respublikasining “Taʼlim toʻgʻrisidagi Qonuni” va “Maktabgacha taʼlim konsepsiyasi” asosida MTT da ijodiy mehnat tarbiyasini toʻgʻri yoʻlga qoʻyish, bolalarni qo'l mexnati faoliyatiga raxbarlik qilishdan iboratdir. Ijodiy faoliyatga urgatish fanining vazifasi:
-MTTda bolalarni qo'l mexnatiga badiiy mexnatga qiziqishlarini uygʻotish, mehnat orqali hosil boʻlgan koʻnikma va malakalarini shakllantirish;
-maktabgacha yeshdagi bolalarda mehnatga nisbatan muhabbatni tarbiyalash va kasbga yoʻnaltirish;
-bolalarda ijodiy koʻrgazmalar, oʻyinlar uchun atributlar yasashga xohishlarini uygʻotish;
-qogʻoz, karton kabi materiallarning xususiyatlari bilan tanishtirish;
-mehnat qilish madaniyati malaka va koʻnikmalarini tarbiyalash;
-buyumlarni tayyorlash jarayonini rejalashtirish, tayyorlash texnologiyasini oʻrgatish, mahsulotni tejash, buyumlari qoralamasining eskizini va suratini chizishga ish joylarini tartibli saqlashga oʻrgatish;
-bolalarni buyumlar yasash jarayonida oddiy asboblardan foydalanishga oʻrgatish hamda badiy didlarini shakllantirishga, vaqtni tejay olishga, maqsadga muvofiq ishlashga odatlantirishdir.
Ijodiy qobiliyat insonni hayvondan farqlab turadigan bir xususiyatdir. Bu qobiliyat insonga nafaqat hayoti davomida qoʻl kelishi va undan foydalanishi mumkin, balki uning koʻrinishini oʻzgartirishi ham mumkin. Bolalar ijodiyoti va uning oʻziga xos tomonlarini tushunish pedagoglardan koʻpgina bilimlarga ega boʻlishni talab etadi. Pedagog sanʼatda bu faoliyat qanday xarakterga ega, rassom badiiy obrazni yaratishi uchun qanday vositalardan foydalanayapti, uning ijodiy faoliyatining bosqichlari qanday degan savollarga javob bera olishi kerak. Bolalar atrof-olam bilan tanisha borish jarayonida ularni oʻz faoliyatlarida yaʼni oʻyinlarida, chizgan rasmlarida, loy ishlarida, hikoyalarda va hokazolarda aks ettiradilar. Bolalar tasviriy faoliyatda atrof-olamdan olgan tassurotlarini, tasavvurlaridagi timsollarni turli-tuman materiallardan va aniq shakllar yordamida tasvirlashga harakat qiladilar. Bolalar ijodiyotida ijodiy faoliyatning boshlangʻich bosqichida oʻziga xos xarakter xususiyatlari mavjud. Bularga avval oʻzlashtirilgan ish usullarini yangicha mazmunda qoʻllashda, oldinda turgan vazifalarni yangi usullar orqali yechishni, oʻz his-tuygʻularini turli vositalar yordamida ifoda etishlarida faol va mustaqil ishtirok etishlari kiradi. Atrof-olamni bolalar tasviriy faoliyatida tushunish ijodiy koʻrinishlar bilan bogʻliq emas, balki bola ishlayotgan, koʻrsatayotgan materialning tarkibini aniqlash orqali namoyon boʻladi. Masalan: qalam va boʻyoqalar qogʻozda iz qoldiradilar, loy yumshoq undan narsalar yasash mumkin. Keyinchalik tasviriy faoliyat va izlanishlarni rivojlantirish uchun bu bosqich kichik ahamiyat kasb etadi, chunki bola bunda tasavvurlaridagi timsolni yaratish uchun yordam beradigan material bilan tanishadi. Qalamdan qoladigan iz nimanidir ifodalashini tushunadigan bola oʻz xohishi va kattalarning taklifiga koʻra qandaydir predmetni tasvirlashga harakat qilsa, unda bolaning faoliyati tasviriy xarakter tusini olgan boʻladi. Bolada fikr, maqsad boʻlib, ularni namoyon etishga harakat qiladi. Shu tariqa ijodiy jarayonning birinchi bosqichi fikrning paydo boʻlishibola faoliyatida ham hosil boʻladi. Rassomda fikrning paydo boʻlishi bilan odatda mazmunini va bajarish vositalarini oʻylab boradi, ish uchun odatda uzoq vaqt kerak boʻladi, bolada esa koʻpincha bu bosqichning hosil boʻlishi kuzatilmaydi. Bola qanchalik kichik boʻlsa, u shunchalik oʻylagan narsasini tez tasvirlashga harakat qiladi. U hali oʻz ishining natijasini va uni bajarish yoʻlini oldindan koʻra olmaydi. Avvaldan oʻylab koʻrish va ishni rejalashtirish tasvirlash jarayoni bilan birgalikda amalga oshiriladi. Shuning uchun ham bolalar ijodiyotida faoliyatlar jarayonida ish mazmunini oʻzgartirish hollari tez-tez uchrab turadi. Bola tasvirlayotgan rasmdagi timsollarga umuman taalluqli boʻlmagan detallarni kiritishi mumkin.Bolalarning tasviriy ijodiyotining oʻziga xos tomonlarini oʻrganish uchun pedagogika tarixida bir qator pedagogik va psixologik tadqiqot ishlari olib borilgan. Bolalarda ijodiy qobiliyatlarning rivojlanishida tasviriy faoliyat turkumiga kiruvchi mashgʻulotlarning oʻrni beqiyos ekanligini eʼtirof etgan holda bunday mashgʻulotlar ularda tasviriy savodxonlik elementlarini shakllantirilishiga ham tamal toshini qoʻyishi shubhasizir. Bolalar rasm, appalikatsiya, loy ishi, qirqib yelimlash mashgʻulotlari davomida nafaqat biror ish bilan maʼlum muddat band boʻladilar, balki yuqorida aytib oʻtganlarimizga qoʻshimcha ravishda ularda quyidagilar rivojlanadi va shakllanadi:
₋ tasviriy sanʼat sohasiga doir qobiliyatlari aniqlanadi va shakllantiriladi;
₋ qalam, moʻyqalamni ushlash, loy, plastilin bilan ishlash, qaychida ayrim narsalarni qirqib yelimlash orqali mayda qoʻl mushaklari rivojlanadi;
₋ bola yozuv texnikasini egallashga tayyorlanadi;
₋ bola tasviriy faoliyat mashgʻulotlari orqali diqqatini bir joyga taqsimlay olishni va ishini oxiriga qadar bajarishni, oʻtira olishni oʻrganadi;
₋ tabiatni, atrof-olamni kuzatishni, uni asrab-avaylashni ardoqlashni, unga nisbatan toʻgʻri munosabatda boʻlishni oʻrganadi;
₋ jamoa boʻlib mehnat qilish, ishni rejalashtira olish, oʻrtoqlarini eshita olish va oʻzaro fikr-mulohazalarni inobatga olgan holda ishlash malakalari shakllanadi;
₋ xalqimizning boy madaniy-maʼnaviy merosi haqida tushuncha va tasavvurga ega boʻladi va ularni oʻz ishlarida ifodalashga oʻrganadi.
Ijodkorlik qobiliyati insonning tabiiy va ijtimoiy dunyoni voqelikning obyektiv qonunlari asosida oʻz maqsadi va ehtiyojlariga muvofiq oʻzgartiradigan faoliyatidir. Ijod mahsuli bu inson ongining faol mahsulidir.“Maktabgacha taʼlim konsepsiyasi”ning asosiy mazmunida bolalarning individual xususiyatlari va isteʼdodini rivojlantirish vazifasi belgilab berilgan. Xozirgi tadqiqotlar maktabgacha yoshdagi bolalar rasm chizish, loy va plastilin oʻyinchoqlar yasashda ijodiy faoliyat koʻrsata olishini isbotladi. Albatta, bolalar ijodkorligi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlib, kattalar ijodkorligi mezonlariga javob bera olmaydi. Taʼlim jarayonida, ertaklar eshitish, har xil rasmlarni koʻrish tufayli bola oʻyinchoq yasashdan oddin oʻzi bevosita idrok etgan predmetlar doirasiga kirmaydigan narsalarni asta —sekin tasavvur qila boshlaydi. Bolada avval kattalarning ogʻzaki taʼsiri bilan ixtiyoriy tasavvur obrazlari hosil boʻlib, keyinchalik ular bolaning mustaqil fikrlashidan vujudga kelishi mumkin. Bolalar badiiy ijodiy qobiliyatlarini shakllantirish yoʻllarinioʻrganganda, bolalarga berilgan
topshiriqlarni 3 bosqichda murakkablashtirib borishimiz mumkin.Birinchi bosqichda bolalarga ulardan ijodiy faoliyatda dastlabki yoʻnalishni talab qiladigan topshiriqlar beriladi:Tarbiyachining (oʻzing yasa, bir narsa oʻyla, qidirib top, oʻzgartir kabi) koʻrsatmalari boʻyicha bolalar pedagog bilan birga ishlab, ijodkorlik elementlarini namoyon etadilar.Ikkinchi bosqichda bolalarni aniq maqsadga muvofiq ishlashga va izlanishga daʼvat etuvchi topshiriqlar beriladi. Bola tarbiyachi bilan birga ishlab, oʻzlashtirgan koʻnikmalarni kombinatsiyalash va oʻzgartirish mumkinligini tushuna boshlaydi.Nihoyat, uchinchi bosqich —bolani turli faoliyatda fikrlash boʻyicha mustaqil harakat qilishga, oʻz ishlarini rejalashtirishga, tasvirlash vositalarini tanlashga oʻrgatadigan topshiriqlardan iboratdir.Tarbiyachi bolalarga topshiriqni emotsional tarzda tushuntiradi. Tarbiyachining izohi bolalarni qiziqtirishi, buning uchun tarbiyachi goho oʻyin elementlaridan, oʻyin harakatlaridan foydalanishi mumkin. Bolalar koʻz oʻngida qoʻgʻirchoqlar paydo boʻladi. Ular birgalikda tomosha qoʻyishni soʻraydilar. Bunday ertak personajlarning kutilmaganda paydo boʻlishi bolalarni suyuntirib yuboradi. Oʻyinchoqlarning harakatlarini koʻrib, bolalar sevinib ketadilar, tarbiyachi ularga qarab murojaat qilayotganidan mamnun boʻladi. Agar tarbiyachi mashgʻulotda oʻyin usulini qoʻllayotgan boʻlsa, u mashgʻulot davomida oʻiinda qatnashadigan personaj toʻgʻrisida oldindan oʻylab qoʻyadi. Masalan, qoʻgʻirchoq mana shunday personaj rolini bajarib, bolalar qanday ishlayotlanligi bilan, topshiriqni kim qanday bajarayotganligi bilan qiziqib koʻrishi mumkin. Keyin u bolalarning hatti — harakatlarini maʼqulaydi, ijodiy ishlashga qiynalayotgan bolalarga yordam beradi va boshqa shunga oʻxshagan ishlarni bajaradi.Mashgʻulotda har doim ham bir xildagi oʻyin harakatlaridan foydalanmaymiz, har bir mashgʻulot oldidan bolalarning ruhini koʻtaradigan, kayfiyatini yaxshilaydigan tadbirlar tashkil qilamiz. Buning uchun bolalarga sheʼr oʻqib berishimiz, qoʻshiq aytib berishimiz, topshiriqlar boʻyicha topishmoqlar aytib, kichkintoylarni qiziqtirishimiz lozim.Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida ijodiy faoliyatda bolalar asosan amaliy ish bajaradilar, san'at asarlarini bilan rasmga qarab hikoya qilish; maktabda esa tasviriy san'atning turlari rang tasvir, grafik, haykaltaroshlik va dеkorativ san'at asarlari bilan yanada chuqurroq tanishadilar. Maktabgacha ta'lim tashkilotida tasviriy faoliyat mashg’ulotlari xilma-xildir: rasm chizish, loy, applikatsiya, qurish-yasash mashg’ulotlari hisoblanadi. Maktabgacha ta'lim tashkilotida kеltirilgan mashg’ulotlarning hammasiga katta ahamiyat bеriladi. Boshlang’ich sinflarda ta'lim-tarbiya masalalarining muvaffaqiyatli hal etilishi, maktabgacha ta'lim tashkilotlarida olib boriladigan tasvirlash faoliyati mashg’ulotlari bilan uzviy ravishda olib boriladi.
Ijodiy faoliyat bolalarni axloqiy tarbiyalaydi. Bolalar ishlarida o’z hayotida, jamiyatda bo’layotgan voqеa-hodisalarni aks ettiradilar, ulardan mamnun bo’ladilar, hayajonlanadilar. Tasviriy faoliyat jarayonida bolalarda irodaning sifatlari-boshlagan ishini oxiriga еtkazish, oldiga maqsad qo’yib, o’shani bajarishga tomon intilish, qiyinchiliklarni yеngish, o’rtoqlariga yordamlashish kabi xususiyatlar tarbiyalanadi. Jamoa ishini yaratish jarayonida bolalarga bir-biriga yordam, kеlishib ishlash kabi sifatlari; ishni baholash jarayonida, ularda o’rtoqlarining ishga nisbatan rеal munosabatda bo’lish, to’g’ri baholash, o’z ishidan va o’rtoqlarining ishidan xursand bo’lish kabi axloqiy sifatlar shakllanadi.
|
