108
1.
Eritilgan (suyuq) yelimlar– bu aktiv adgezion elastomer- lar, plastiklar,
smolalar yoki ularning aralashmalari bo‘lib, organik erituvchilarda eritilgan va
tarkibida yelimlarni va yelimli birikmalarni
bazi bir xususiyat-larini
taminlovchi yoki o‘zgartiruvchi turli qo‘shimchalari bo‘lgan yelimlardir. Bular,
tabiy kauchuk asosida- benzinda eruvchi yelimlar, sintetik polimerlar-
polixloropren va poliuretan asosidagi yelimlardir. Bu namunadagi
yelimlar
yelimlanayotgan yuzalarga surtilgandan so‘ng erituvchi asta- sekin uchib
ketib,yelimli parda xosil qiladi.
2.
Dispersion yelimlar yoki suvli muxitdagi eritilgan yelimlar—bunday yelimlar
kolloid tuzilma bo‘lib, dis-persion faza(palla) sifatida poimerlarni zarrachalari
va dispersion muxit – suv xisoblanadi. Bunday yelim-larni agregat
barqarorligini, ularni tarkibiga
yuza aktiv moddalarni – PVA qo‘shib taminlash
mumkin. Bu moddalar polimer atrofida qobiq paydo qilib bir tomondan polimer
bilan, ikkinchi tomondan suv moleku-lalari bilan bir-biriga ta’sirini ta’minlaydi.
Bu yelimlarda ularni bazi bir xususiyatlarini o‘zgartirish uchun oz miqdorda
qo‘shimchalar qo‘shilishi mumkin. Misol uchun polimerga ta’sir etuvchi suv
bilan kirishib ketuvchi qo‘shimchalar – organik eritmalar oz miqdorda yelimni
yopishqoqligini, quyuqliligini oshiradi. Xamma xolatlarda bu qo‘shimchalarni
qo‘shilishini asosiy qoida-laridan biri yelimni agregat barqarorligini buzmaslik-
dir.
3.
Eritiladigan yelimlar—bu adgezion aktiv termoplast yoki ularni tuzilmasidir va
ularni xususiyatlarini o‘zgartiruvchi qo‘shimchalardir. Bu namunadagi yelimlar
quriq qattiq moddalarni eritib olinadi va shu xolatda yelimlanayotgan yuzalarga
surtiladi. Asosan bu yelimlarni uch xil turi mavjud: poliamid (ko‘pincha past
molekulyar), poliefir va etilin va venilatsetat polimerlarini birlashmasi.
4.
Quruq yelimlar-istiqbolli yelimlardir, lekin
poyafzal ishlab chiqarishda
cheklangan miqdorda qo‘llaniladi. Bu yelimlar ikki xil bo‘ladi: kukun yoki
plyonka va yopish- qoq lenta ko‘rinishida. Bu yelimlar xuddi eritiladigan
yelimlarni tasavur etadi. Quruq yelimlar yelimlanayotgan yuzalarga keliriladi
va biriktirishdan oldin oquvchan xolatga keltirilib biriktiriladi. YOpishqoq
109
lentalar – bu to‘qmachilik yoki poimer lentalarga surtilgan yopish-qoq yelimdir
va ularni ishlatish juda oddiydir.
Parda hosil qiluvchi asosiy modda turiga ko‘ra barcha yelimlar tabiiy va
sintetik yelimlarga bo‘linadi. Tabiiy yelimlarga hayvonot yelimlari (kazein,
albumin, glyutin yelimlari) va o‘simlik yelimlari (kraxmal, dekkstrin,
tabiiy
kauchuk, guttapercha asosida tayyorlangan yelimlar) kiradi. Ular texnikada kam
ishlatiladi.
Sanoat miqyosida ishlatiladigan yelimlar termoplastik yoki termoreaktiv
sintetik
smolalardan
olinadi.
Termoplastik
yelimlar
etilen,
propilen,
metilmetakrilat va hokazolar polimerlari asosida tayyorlanadi. Ular asosan kam
yuklanish tushadigan birikmalarda ishlatiladi. Kengroq tarqalgan termoreaktiv
yelimlar (fenolformaldegid, karbamid, epoksid yoki boshqa yelimlar)
issiq holda
va sovuqlayin qotadigan xillarga bo‘linadi. Sovuqlayin qotadigan yelimlar xona
haroratida qotadi. Ularga qotirgich bevosita ishlatish oldi-dan qo‘shiladi. Qaynoq
holda yelimlaganda, odatda, ancha mustahkam birikma hosil bo‘ladi, yopishish
jarayoni tez-lashadi. Yelimlar asosiy xillarining tavsifi va ular yordami-da hosil
qilinadigan birikmalarning xossalari 12.1-jadvalda keltirilgan.
