106
substrat fazalari chegarasida ximiyaviy bog‘lanish paydo bo‘lishi mumkin. Ko‘p
ximiyaviy birikmalar yelimli pardalarni tuzilishini ta’minlovchi qo‘shimchalar va
ularni tezlatgichlar vazifasini bajarishi mumkin. Ularni reaksiyaga kirishish
qobiliyati qancha yuqori bo‘lsa, tuzilishga ta’siri nuqtai nazarida shunchali
samaralidir. Lekin, zaxarliligi nuqtai nazardan esa ularni ishlab chiqarishga faqat
sinchkovlik bilan o‘rganib chiqilgandan so‘ng ruxsat etiladi.
Shu sababli bunday
moddalarning turlari ko‘p emas.
Polixloropren va poliuretan kauchuk asosidagi yelimlar uchun ko‘proq
samarali moddalar bo‘lib bir qator
izotsianatlarni birikmalari xisoblanadi va ularni
reaksiyaga kirishish qobiliyati izotsianat guruxlarni -N=C=O borligi bilan
aniqlanadi.
Yuqoridagilardan tashqari faol tuzilishini ta’minlovchi modda bo‘lib temir
uchxlor FeCl
3
xizmat qilishi mumkin. Tuzilishni va jarayonni jadallashtiruvchi
sifatida bir qator tarkibida oltingugurt bor organik birikmalar tiuram-D,
bir qator
aminlar – geksametilen-tetramin(urotropin) ishlatilishi mumkin. Tabiy kauchukdan
tayyorlangan yelimlarda bu vazifani oltingugurt bajaradi.Bulardan tashqari boshqa
yelimni tarkibiy qismini tashkil qiluvchilar xam bu vazifalarni bajarishi mumkin.
Masalan: yuqori temperaturadagi polixloropren pardalar uchun tuzilishni
ta’minlovchi bo‘lib rux oksidi yoki fenolformaldegidlardir.
6. Stablizatorlar. Bu yelimli pardani turli ta’sirlar natijasida xususiyatini
o‘zgartirishga barqarorligini oshiruvchi moddalar. YUqori temperaturada
yelimlanayotgan matkriallarga surtiladigan eritiladigan yelimlarda qo‘llaniladigan
stablizatorlar,
birinchidan
polimerlarni
issiqdan
oksidlanish
jarayonini
sekinlashtiruvchi (antioksidantlar) va ikkinchidan polimerlarni yonuvchan-ligini
kamaytiruvchilarga (antipirenlar) bo‘linadi. Anti-oksidantlar
sifatida alkilfenol
ko‘rinishidagi birikma-lar, ko‘pincha oligomer ko‘rinishidagi fenolaldegid
smolalar, xamda xushbo‘y xidli aminlar va boshqalardir qo‘llaniladi.. Antipirenlar
sifatida tarkibida surma, xlorlangan parafinlar bor birikmalar qo‘llaniladi. Forfor
ishqorini efirlari bir vaqitni o‘zida
xam stablizator, xam yumshatgich vazifasini
107
bajaradi. Polixloropren yelimlarini tayyorlashda yelimlarni vulkanizatsya bo‘lish
jarayonini oldini olish uchun antioksid vazifasini tiuram D bajaradi.
Vaqt o‘tishi bilan xlorli polimerlarda erkin xlorni ajralishi boshlanib, xavo
bilan xlor vodorod xosil bo‘lib, nam ta’sirida xlorat kislotasini paydo qiladi. Bu
jarayonni sekinlashtiruvchi rux yoki magniy oksidi xisoblanadi.
