103
3. Qo‘lda turli teri kasalliklarini keltirib chiqazmasligi uchun, yelimlarni tarkibiga
ko‘p miqdorda ishqorli erituvchilar qo‘shilmasligi kerak.
4. Yelimlar yelimli birikmalarni yelimlanayotgan yuzalarni yaxshi namlashi
kerak, chunki bu yaxshi yelimlashni ta’minlovchi birinchi shartlaridan
xisoblanadi.
5. Yelim shunday oquvchanlik xususiyatiga ega bo‘lishi kerakki, uni
yelimlanayotgan yuzalarga bir tekisda surtish onson bo‘lsin.
6. Yelimli qatlamlarni jadal quritish usullarin qo‘llab
juda tez quritish kerakki,
iloji boricha ko‘proq erituvchilarni yo‘qotishga erishish kerak.
Yelim tarkibidagi erituvchilar yelim qotganida bug‘lanadi. Buning natijasida yelim
kirishib,
birikmalarning
mustahkamligi
pasayadi.
Shuning
uchun
bug‘lanmaydigan, balki parda bilan reaksiyaga kirishadigan erituvchi qo‘shilgan
yelimning xossalari yaxshilanadi.
5.3. Yelimning tarkibiy qismini tashkil qiluvchilar.
1.Asosiy parda xosil qiluvchi (adgeziya asosi) – bu adgezion aktiv polimer
bo‘lib, yelimni adgezion va kogezion xususiyatini shartlaydi va bog’lovchi
xisoblanadi.
Asosiy parda xosil qiluvchi sifatida tabiy va sintetik kauchuklar,
yuqorimolekulyar smolalar(qatron) va plastmassalar ishlatiladi. Bir qator tabiy
yuqorimolekulyar moddalarni aslicha va shaklini o‘zgartirgan xolda qo‘llash
chegaralangan. Ba’zan ikki bir biriga yaxshi qo‘shiladigan polimerlarni qo‘llash
mumkin. Misol: kauchukperxlorvenil yelimlarida asosiy parda xosil qiluvchi 1:1
nisbatida olingan butadien-nitrol kauchugi va perxlorvenil smolasi tashkil qiladi.
2.Qo‘shimcha parda xosil qiluvchi. Yelimni
quyidagi xususiyatlarini
turlash uchun, yani yelimlanayotgan materiallarga adgeziyani oshirishga,
yopishqoqligini, yelimli pardani egiluvchanligini, ushlab olish tezligi va yelimli
birikmani
boshlanQich pishiqligini, quyuuqlanishini kamyishiga, yelimli pardani
issiqlik ta’sirida oquvchan xolatga o‘tishiga, issiqlikga chidamliligiga va yelimli
pardani quritishni qisqartirishga ishlatiladi.
104
Qo‘shimcha parda xosil qiluvchi sifatida oligomer na’munadagi
smolalar -
alkilfenol, edinkumaron, gliftal, epoksid, poliami, xamda xlorlangan kauchuklar va
boshqa yelimlarda asosiy parda xosil qiluvchi kauchuklardan kam miqdorda
qo‘llaniladi.
Qo‘shimcha parda xosil qiluvchini tanlashda u asosiy parda xosil qiluvchi
bilan qo‘shilib ketishi kekrak. Ko‘pgina qo‘shimcha parda xosil qiluvchilar
yarmfunksiyani bajaradi. Misol uchun: alkilfenol
smolalar nairit yelimini
adgeziyasini oshiradi, quyuqligiini kamaytiradi, quritish vaqtini qisqartiradi.
Xlorlangan kauchuklar esa yelimli birikmani adgeziyasini va issiqlikga chidamlili-
gini oshiradi.
3. To‘ldiruvchilar. Yelimli pardalarni kogezion xususiyatini oshirish uchun
qo‘llaniladi. Bundan tashqari yelimlar va yelimli birikmalarni substratga
adgeziyasini,
boshlan-Qich pishiqligini, namga, issiqlikga va eskirishga chidam-
liligi kabi xususiyatlarini oshiradi. Kam ma’suliyatli yelimli birikmalar uchun
ishlatiladigan yelimlarda asosiy parda xosil qiluvchini sarfini kamaytirishga
ishlatiladi. Tuldiruvchilar faol va faoliyatsiz(sust) bo‘lib
yuqorida qayd etilgan
xususiyatlarni yashilamaydi aksincha ruxsat berilgan miqdorda yomonlashtirishi
mumkin.
Bir xil to‘ldiruvchilar bazi bir polimerlarga nisbatan faol va bazi bir
polimerlarga nisbatan sust tasir ko‘rsatadi. Bu to‘ldiruvchilarni va polimerlarni
chegarasidagi o‘zaro munosabati va jadal adgezion bog‘liqlik bilan asoslanadi va
o‘z navbatida to‘ldiruvchi va to‘ldirilayotgan polimerlarni tabiatiga bog‘liq bo‘ladi.
To‘ldiruvchilar sifatida organik va neorganik moddalar qo‘llaniladi.
Yelimlarda odatda neorganik to‘ldiruvchila, ko‘p
xolatlarda rux oksid ZnO va
magniy oksid MgO qo‘llaniladi. Bulardan tashqari ishlab chiqarish-sotish nomi
bilan (oq qurum/saja/, aerosil, ultrasil) dioksid kremniy SiO, kaolin, karbonat
kalsiy CaCO
3
va
kabonat magniy MgCO
3
lar ishlatilinadi. Yelimli pardada 5-7
mas.ch dan to 20-30 mas.ch miqdorda bo‘ladi (100 mas.ch asosiy parda xosil
qiluvchi xisobidan).
