Termoqarshilikli datchiklar (termorezistor, qarshilik termometrlari) da
har oratni o’zgarishi utkazgich va yarim utkazgichlar qarshiliklarini
o’zgarishiga olib keladi. Ular texnikada 200
0
S dan 700
0
S gacha bulgan har
oratni ulchash uchun ishlatiladi. Bunday termometrlar metallar (asosan platina,
mis) dan hamda yarim o’tkazgichlardan (marganets, kobalt)dan ham
tayyorlanadi. Ularni ishlashi metallar va yarimo’tkazgichlar qarshiligini
haroratga bog’likligiga asoslangan. Ma’lumki, harorat ko’tarilganda metallar
qarshiligi oshadi, yarimo’tkazgichlarda esa aksincha.
Tеnzоmеtrik dаtchiklаr аsоsаn turli mаshinа vа mеxаnizimlаrning qismlаridа
sоdir bo’lаdigаn mеxаnik dеfоrmаtsiyalаrni o’lchаsh uchun ishlаtilаdi. Ulаr
yordаmidа bоshqа mеxаnik kаttаliklаrni S bоsim, vibrаtsiya, tеzlаnish vа x.k.lаr
o’lchаnishi
mumkin.
Tеnzоmеtrlаrning
ishlаsh
prinsipi
mеxаnik
48
dеfоrmаtsiyalаnish nаtijаsidа mаtеriаllаrning аktiv qаrshiligini o’zgаrishigа
аsоslаnаdi.
Tеnzоmеtrlаrning mаtеriаllаri sifаtidа o’tkаzgichlаr S sim yoki plyonkа
ko’rinishidа vа yarim o’tkаzgichlаr ishlаtilishi mumkin.
Yarim o’tkаzgichli Tеnzоmеtrlаr krеmniydаn tаyyorlаnаdi. Ulаr
shаrtli bеlgi yordаmidа ko’rsаtilаdi.
Bu dаtchiklаr yuqоri plаstinkа shаklidа bo’lаdi, uning 2 tа uchi bo’lаdi. Bu
dаtchiklаr dеfоrmаtsiyasi o’lchаnishi kеrаk bo’lgаn mаshinаning dеtаligа
yopishtirib qo’yilаdi. Mаshinа yoki mеxаnizm hаrаkаtgа kеlgаndа, dеtаllаrdа
sоdir bo’lаdigаn dеfоrmаtsiyalаr tа`siridа plаstinkalаr hаm dеfоrmаtsiyalаnib,
ulаrning аktiv qаrshiliklаri o’zgаrаdi.
Tеnzоdаtchikning ishlаsh prinspi quyidаgi grаfik yordаmidа izоhlаsh
mumkin.
2.5 - rаsm. Yarim o’tkаzgich tеnzоrеzistоrning xаrаktеristikаsi.
n - “n” tipidаgi аyrim o’tkаzgich uchun
p - “p” tipidаgi аyrim o’tkаzgich uchun.
Bu grаfikdа,-
l
l /
tеnzоdаtchik o’lchаmlаrining nisbiy o’zgаrishi,
R
R /
tеnzоdаtchik аktiv qаrshiligining nisbiy o’zаrishi.
Tenzodatchik ( 2.6-rasm) detallar yuzasidagi deformasiyalar va mexanik
kuchlanganliklarni o’lchashga ishlatiladi. Tenzodatchikni P shaklida yuqori
solishtirma qarshilikka va kichik diametrga (0,006-0,020 mm) ega (konstantan)
simdan tayyorlashadi. Simni zich va teng sirtmoq ko’rinishida, ingichka qog’oz
49
varaqlari orasida joylashtirib, ularni elimlashadi. Sim uchlari mis simlarga
payvandlanib, ular yordamida tenzodatchik o’lchagich sxemaga ulanadi.
Tenzodatchik detal yuzasiga mahkam yopishtiriladi va u bilan birga
deformasiyalanadi. qarshilikning nisbiy o’zgarishi
R
R /
deformasiyaga
l
l /
va
detal yuzasini kuchlanganligiga proporsionaldir, undagi k-o’zgarmas miqdor.
l
l
k
R
R
2.6-rasm. Tenzodatchik
Demak, tenzodatchikda mexanik kattalik (deformasiya), bevosita elektr
(qarshilik) miqdorga aylantiriladi.
Konstuksiyasi bo’yicha, termo (issiqlik) datchiklar ham soddadir. Ularda
harorat kuchlanishga (termoparalarda) yoki qarshilik (termoqarshiliklarda)
o’zgarishiga aylantiriladi. Termoqarshiliklar (2.7a-rasm) po’lat, nikel yoki
platinali simlardan tayyorlanadi, chunki ularning qarshiligi haroratga bog’liqdir.
Haroratni o’lchash uchun, magnitaviy va dielektrik o’tkazuvchanligi issiqlikka
sezgir bo’lgan ferritlar va kondensatorlar ishlatiladi. Termosezgir diod va
tiristorlarda, kremniy kristallidagi p-n o’tishdagi o’tkazuvchanlikni haroratga
bog’liqlik xususiyatidan foydalanishadi.
50
2.7-rasm. Qarshilik datchiklari
Qarshilik datchiklari guruhiga, keng tarqalgan reostatli datchik (2.7b -rasm)
kiradi. Ular mexanizmlarning chiziqli siljishini tegishli R qarshilikni
o’zgarishiga aylantiradi. D surilgichni x masofaga siljitganda, reostatni R
qarshiligi proporsional ravishda o’zgaradi.
|
