Boshqarish sistemalarining elementlari va qurilmalari

73 
 
2.25-rasm.Selsin datchik va selsin qabulovchi.
Sistemada kirish ta’siri topshiriq beruvchi val Q
1
(t) ning burilish burchagi 
hisoblanadi, chiqish kattaligini esa ish bajaruvchi val Q
2
(t) ning burilish 
burchagi hisoblanadi.
2.26- rasm. Sistemaning funksional sxemasi.
Topshiriq beruvchi val burilish burchagi bilan ish bajaruvchi val burilish 
burchagi orasidagi farq burchak har xilligi yoki kuzatuvchi sistema Q(t) ning 
xatoligi anqlanadi.
ЗУ
датчик
УПУ
ИУ
нагрузка
приёмник
Q
U
Q
U
Q
U
1
Д
У
2
Д
измерительное
устройство
TBQ 
datchik 
Qabul qiluvchi 
yuklama 
КO’Q 
IQ 
O’chov 
qurilmasi 
Q
2
U
y
U
д
Q
1
U
д
Q 

74 
Q(t)=Q
1
(t)-Q
2
(t)
O’lchovchi qurilma kirish va chiqish kattaliklari Q
1
(t) va Q
2
(t) ni 
taqqoslash, har xillik burchagi Q(t) ni elektrik signal Uq ga aylantirish uchun 
hizmat qiladi. Signal kuchaytiruvchi o’zgartiruvchi qurilma Kirishi beriladi, bu 
erda uni kuchaytirish va ijro etuvchi qurilmaga ta’sir qilish uchun qulay bo’lgan 
formaga aylantiriladi. Kuchaytiruvchi sistemalarda o’lchovchi qurilma sifatida 
transformator rejimidagi selsin, potensiometr, aylantiruvchi transformatorlar va 
boshqa elementlar qo’llaniladi. Kuchaytiruvchi o’zgartiruvchi qurilmalar 
sifatida magnit, elektron, yarimo’tkazgich, elektromashinali, releli va boshqa 
qurilmalar qo’llaniladi. 
Ish bajaruvchi qurilma sifatida doimiy va o’zgaruvchan tok dvigateli, 
induksion muftalar va boshqalar qo’llaniladi. 
Har bir element yoki umuman sistema uchun kirish kattaligi X
kir
va 
chiqish kattaligi X
chiq
orasidagi bog’liqlik xarkterli hisoblanadi.
Bu bog’liqlik dinamika tenglamasi bilan ifodalanishi mumkin, qaror topgan 
rejimda esa doimiy ta’sirlarda statik tenglama bilan ifodalanadi
Ijro etuvchi doimiy tok dvigateli bo’lgan kuzatuvchi sistemaning 
prinsipial sxemasi: 
2.27-rasm. Selsin-datchig va selsin-qabulovchi. 
O’lchash qurilmasi sifatida hamma maketlarda transformator rejimida 
ishlovchi selsinlar ishlatilgan. Selsinli o’lchash sxemasi selsin-datchigi SD va 
selsin-qabul qilgich SP dan tashkil topgan. Selsin-datchikning bir fazali 

75 
cho’lg’ami tok manbaiga ulangan. Selsin datchikning va selsin-qabul 
qilgichning uch fazali cho’lg’ami o’zaro bir-biri bilan ulanadi. Selsin qabul 
qilgichning bir fazali cho’lg’ami kuchaytirgichning birinchi kaskadi kirish 
transformatoriga ulanadi. Selsin-qabul qiluvchi rotori reduktor orqali mexanik 
ravishda ijro etuvchi dvigatel vali bilan ulanadi. Selsin-qabul qiluvchining bir 
fazali cho’lg’amidagi kuchlanish U
0
burchak Q ning o’zgarishiga bog’liq holda 
o’zgaradi.
U
Q
=U
m
*sinQ*sinW
n
t, 
bu erda Q=Q
1
-Q
2
; U
m
– sinxronizatsiyaning maksimal kuchlanishi, W
n
– tok 
manbai chastotasi. Burchak har xilligining kichik qiymatlari (Q=10

) da 
o’lchovchi sxema chiqishidagi kuchlanish kattaligi Q ga proporsional ravishda 
o’zgaradi deb qabul qilish mumkin, ya’ni
U
Q
=K
Q
*Q 
bu erda K
Q
– selsin sxemasini o’zgartirish koeffitsienti, u U
Q
=f(Q) o’lchanuvchi 
sxema boshlang’ich uchastkasida statik xarakteristikasidan aniqlanadi. 
Kuchaytiruvchi-o’zgartiruvchi qurilmalar bir necha ijro etishga ega. Bir 
xil maketlarda dastlabki kaskad sifatida elektronli fazasezuvchan kuchaytirgich 
to’g’rilagich qo’llanilgan, quvvat kuchaytirgichi sifatida elektromashinali 
kuchaytirgich 
qo’llanilgan, 
uning 
chiqishiga 
DPT 
boshqarish 
yakor 
cho’lg’amiga ulangan. Boshqa maketda dastlabki kaskad sifatida va quvvatni 
kuchaytiruvchi kaskad sifatida bitta o’zgaruvchan tok kuchaytirgichi 
qo’llanilgan. Uning chiqishiga asinxron dvigatelni boshqaruvchi cho’lg’am 
ulangan. Elemenlar va umuman sistemaning statik xarakteristikasini olish uchun 
stendlarda o’lchovchi apparatura mavjud. O’lchovchi qurilma, kuchaytiruvchi-
o’zgartiruvchi qurilma va dvigatelning statik xarakteristikalar olish uchun ochiq 
sistemaning sxemasi yig’iladi. Selsin-datchikning rotorini burab, selsin-qabul 
qilgichning chiqishidagi kuchlanishni noldan mumkin bo’lgan maksimal 
qiymatgacha o’zgartirish mumkin, shuningdek eltuvchi chastota kuchlanishning 
fazasini 180° gacha o’zgrtirish mumkin. Xarakteristikani olishdan oldin ochiq 

76 
sistema sxemasi shunday holda simmetriyalashishi kerakki, selsin qabul 
qilgichning minimal kuchlanishida, kuchaytirgich chiqishida kuchlanish 
bo’lmasligi kerak. 
O’lchovchi qurilmaning statik xarakteristikasi selsin-qabul qilgichning bir 
fazali cho’lg’amidagi kuchlanish U
Q
bilan burchak har xilligi Q orasidagi 
bog’liqlik bilan ifodalanidi va burchak har xilligi Q 0

dan to 180

gacha 
o’zgarganda o’lchovchi sxema chiqishidagi yuklamani hisobga olgan holda 
olinadi. Selsin sxemaning kelishilgan holati deb shunday holat olinadiki, bunda 
selsin qabul qiluvchisining bir fazali cho’lg’amidagi kuchlanish U
Q
qoldiq 
kompensatsiyalanmaydigan kuchlanish hisobiga mumkin bo’lgan minimal 
qiymatga ega bo’ladi. Bir vaqtning o’zida U
u
=f(U
Q
) bog’liqlik ham olinadi.
Burchak har xilligi Q selsin-datchigi rotorini selsin-qabul qiluvchi rotori 
harakatsiz bo’lganda burish yo’li bilan beriladi va bevosita selsin-datchik 
validagi shkala bo’yicha o’lchanadi.
Ijro etuvchi dvigatel tezligi 

rostlovchi xarakteristika tenglamasidan 
aniqlanadi.O’lchovchi qurilma va kuchaytirgichning statik xarateristikalarini 
olish uchun chiqish kattaligi kirish kattaligiga proporsional ravishda 
o’zgaradigan taxminiy diapazonni aniqlash lozim. 
Xatolikni topish uchun selsin-datchigi (SD) va selsin qabul qiluvchi 
(SQQ) 
vallarida 
strelkalar 
o’rnatilgan, 
ular 
graduslarda 
belgilangan 
xarakatlamaydigan disklar atrofida buriladi.

Download 4,61 Mb.