• O’QUV-USLUBIY MAJMUANING TARKIBIY TUZILISHI
  • O’quv materiallari 4-219
  • O’QUV MATERIALLARI: MA’RUZA MATNLARI
  • 1.1.Auditning paydo bo’lishi va rivojlanishi. Iqtisodiy nazorat va unda auditning o’rni.
  • Buxgalteriya hisobi va audit




    Download 3,45 Mb.
    bet2/303
    Sana14.12.2023
    Hajmi3,45 Mb.
    #118994
    1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   303
    Bog'liq
    Аудит УМК 2023-2024 (3)

    Tuzuvchi : Qo’shayev T.A - Termiz davlat universiteti “Buxgalteriya va audit” kafedrasi o’qituvchisi


    Taqrizchilar: Avazov E.X. Termiz davlat universiteti “Moliya” kafedrasi dotsenti, i.f.n.
    Qodirov B.Q. Termiz davlat universiteti “Moliya” kafedrasi katta o’qituvchisi, i.f.n.
    “Audit” fanning O’UM si Termiz davlat universiteti o’quv-uslubiy kengashida muhokama qilinib, ko’rib chiqilgan va o’quv jarayonida foydalanish uchun tavsiya etilgan (2023 yil “26” avgustdagi №-1 sonli majlisining bayonnomasi bilan tasdiqlangan).

    © TerDU, 2023 yil




    O’QUV-USLUBIY MAJMUANING TARKIBIY TUZILISHI



    Majmuaning tarkibiy qismlari

    betlar

    I.

    O’quv materiallari

    4-219

    1.1.

    Ma’ruza matnlari

    4

    1.2.

    Amaliy mashg’ulotlar materiallari

    174

    1.3.

    O’quv uslubiy majmuani yozishda foy dalanigan chet el adabiyotlari

    218

    II.

    Mustaqil ta’lim mashg’ulotlari

    220

    III

    Glossariy

    222

    IV

    Ilovalar

    236-386

    4.1.

    O’quv dasturi

    236

    4.2.

    Ishchi o’quv dasturi.

    251

    4.3..

    Tarqatma materiallar, slaydlar

    267

    4.4

    Testlar variatlari, misollar, masalalar.

    302

    4.5

    Baholash mezoni

    344

    4.6

    Qo’llaniladigan pedagogik texnologiyalari sharhi.

    347

    4.7

    Yangi ma’lumotlar

    358

    4.8

    Kalendar tematik reja

    380



    1. O’QUV MATERIALLARI:






    MA’RUZA MATNLARI



    1-MAVZU: AUDITGA UMUMIY TAVSIF

      1. Auditning paydo bo’lishi va rivojlanishi. Iqtisodiy nazorat va unda auditning o’rni.

      2. “Audit” fanining predmeti va ob’ekti.

      3. “Audit” fanining metodi va uning elementlari.

      4. “Audit” fanida xususiy usullarning qo’llanilishi.

      5. “Audit” fanining “Buxgalteriya hisobi”, “Iqtisodiy tahlil”, “Soliqlar va soliqqa tortish” fanlari bilan o’zaro bog’liqligi.

      6. Audit va auditorlik faoliyatining mohiyati.

      7. O’zbekiston Respublikasining moliyaviy nazorat tizimida auditning tutgan o’rni.

      8. Audit maqsadi va vazifalari.

      9. Auditorlik faoliyatining rivojlanish bosqichlari. Tasdiqlovchi audit. Maqsadli sistemali audit. Tavakkalchilikka asoslangan audit.

      10. Audit va buxgalteriya hisobi o’rtasidagi farqlar. Audit va taftish, ularning o’xshashlik va farqli tomonlari.



    Tayanch so’z va iboralar: predmet, ob’ekt, metod, elementlar, “Buxgalteriya hisobi”, “Iqtisodiy tahlil”, “Soliqlar va soliqqa tortish”, Fanning mohiyati, maqsadi, vazifalari, moliyaviy nazorat tizimi, tasdiqlovchi audit, maqsadli sistemali audit. tavakkalchilikka asoslangan audit, taftish


    1.1.Auditning paydo bo’lishi va rivojlanishi. Iqtisodiy nazorat va unda auditning o’rni.
    Ma’lumki, har qanday voqea, hodisa, buyum qaysi zamonda va makonda paydo bo’lishidan qat’iy nazar ma’lum zaruriyat tufayli yuzaga keladi. Auditga oid manbalarda ta’kidlanishicha, uni quyidagi shart-sharoitlar keltirib chiqargan:

    • axborot yetkazib beruvchilar (ma’muriyat) bilan axborotlardan foydalanuvchilar (davlat organlari, banklar, aktsiyadorlar, kreditorlar) manfaatlarining mos kelmasligi, natijada, ular o’rtasida ziddiyatli vaziyatlar yuzaga kelganida ma’muriyat tomonidan noto’g’ri ma’lumotlar berilishi;

    • noto’g’ri axborotlarga asoslangan holda xo’jalik qarorla-rining qabul qilinishi natijasida noqulay iqtisodiy ahvolga tushib qolinishi yoki inqirozga yuz tutilishi;

    • iqtisodiy axborotlarning haqqoniyligini tasdiqlash uchun zarur maxsus bilimlarga ehtiyoj;

    • axborotlardan foydalanuvchilarda ma’lumotlarni bevosita baholash va sifatini aniqlash uchun maxsus malaka, vaqt va materiallarning yetishmasligi va h. k.

    Mana shu muammolarni hal qilishga yordam beradigan auditorlik xizmatlari shakllana boshladi. Uning asosiy vazifasi axborotlardan foydalanuvchilarga taqdim qilinadigan hisobotlar to’g’risida xolis fikr-mulohazalar bildirishdir. Auditorlar yetarli bilim va tajribaga, shuningdek, buxgalteriya hisobi hujjatlari va asoslovchi ma’lumotlarni olish huquqiga ega bo’lganliklari uchun bu vazifani malakali darajada bajaradilar. Bundan tashqari, ular korxona ma’muriyatiga bo’ysunmaydigan va uning tazyiqlaridan holidirlar.
    Ayrim manbalarga ko’ra buxgalter-auditor kasbi XVII asrning o’rtalarida Yevropaning aktsiyadorlik kompaniyalarida aktsiyadorlar, kreditorlar va soliq xizmati xodimlari o’rtasidagi munozarali masalalarni hal qilib berish zarurati tufayli shakllana boshlagan. O’sha paytlarda mustaqil faoliyat ko’rsatib, korxonaning ishlab chiqarish moliya faoliyati to’g’risida aniq xulosa beradigan mutaxassislarga ehtiyoj kuchaygan.
    Natijada, 1862 yili Angliyada, 1867 yili Frantsiyada, 1937 yili esa AQShda majburiy audit to’g’risidagi qonun qabul qilingan. Hozirgi paytda bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda o’zining tashkiliy huquqiy infratuzilmalariga ega bo’lgan audit institutlari faoliyat ko’rsatmoqda.
    Auditorlik kasbi turli xil mamlakatlarda turlicha nomlanib kelingan. Masalan, Amerikada jamoatchi-buxgalter, Frantsiyada buxgalter ekspert yoki schyotlar bo’yicha komissar, Germaniyada xo’jalik nazoratchisi, yoki kitoblar (Das Buch) nazoratchisi, qator anglo-saksoniya mamlakatlarida kompaniyaning moliyaviy faoliyatini nazorat qiladigan taftishchi kabilar.
    Auditorlik faoliyatining rivojlanishiga 1929-1933 yillarda jahon iqtisodiy tanazzuli katta turtki bo’ldi. Bu davrda aktsiyadorlik jamiyatlari va boshqa korxonalarning ko’pchiligi inqirozga yuz tutdilar. Natijada hisobotlarni, xususan, balans, foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot ma’lumotlarini tasdiqlash tartibini qat’iy belgilash, ularning to’g’riligi va haqqoniyligini mustaqil auditorlar tomonidan tekshirish ehtiyoji yuzaga kelgan .
    Audit XIX asr o’rtalarida Shotlandiyada ham vujudga kela boshlagan.
    Ingliz temiryo’lchilari, sug’urta va boshqa investorlar Shimoliy Amerikaga yo’l olishganida ular bilan birga yirik ingliz sarmoyador (kreditor)larining manfaatlarini himoya qiladigan mustaqil taftishchi-auditorlar ham birga borganlar.
    1844 yilda Angliyada aktsiyadorlik kompaniyalarining buxgalteriya schyotlarini, aktsiyadorlarga beriladigan hisobotlarni yiliga kamida bir marta mustaqil buxgalterlar tekshiruvidan majburiy o’tkazilishini talab qiladigan qonunlar chiqarilgan.
    Dastlab auditorlik vazifalari aniq belgilanmagan bo’lib, barcha investorlar, aktsiyadorlar, kreditorlar auditorlarni o’zlarining himoyachisi sifatida qabul qilganlar.
    Auditorlar haqida ularni aktsiyadorlar oldidagi mas’ul shaxslar deb qarash 1929 yilda «Kompaniyalar to’g’risidagi qonun» chiqarilishi bilan o’zgardi. Ushbu qonunga muvofiq barcha kompaniyalar o’zlarining moliyaviy hisobotlarida foyda va zararlarni majburiy ravishda ko’rsatishlari belgilab qo’yildi.
    Tarixiy manbalardan ma’lumki, markazlashgan davlatchilikning barpo bo’lishi hamda rivojlanishi natijasida mamlakatni boshqarish uchun hisob, nazorat va moliya ishlariga zaruriyat kuchaygan. Ularning ildizlari insoniyatning uzoq tarixiga borib taqaladi. Masalan, auditorlik professor P. I. Kamishanov ma’lumotlariga ko’ra taxminan eramizdan oldingi 200 yillarda kasb sifatida shakllana boshlagan. Bu paytlarda kvestorlar ya’ni Rim Imperiyasi davrida moliya va sudlov ishlarini olib boruvchi mansabdor shaxslar joylardagi hukumat buxgalterlari ustidan nazorat qilib turganlar. Kvestorlarning hisobotlari Rimga yuborilib, imtihon qiluvchilar tomonidan eshitilgan. «Auditor» lotinchadan «eshituvchi» degan tushuncha ham shundan kelib chiqqan.
    Demak, «Audit» tushunchasi lotincha bo’lib, «auditing» - aynan tarjimasi «u eshitayapti», «eshituvchi» degan ma’nolarni bildiradi.
    Amir Temur tuzuklarida ham hisob, moliya va nazorat ishlari mamlakatni boshqarishda muhim vosita bo’lganligi haqida qimmatli ma’lumotlar mavjud. Masalan, «Raiyatdan mol-xiroj olish, mamlakatni tartibga keltirish, uning obodonchiligi, xavfsizligini amalga oshiruvchi kishilar tuzugi»da saltanatni boshqarishda hisob va nazorat ishlari haqi-da shunday deyilgan: «... har o’lkaga uch vazir tayinlashlarini buyurdim. Bulardan biri raiyat uchun bo’lib, undan yig’iladi-gan soliqlarning undirilishini kuzatib, hisobotini olib borsin. Oliq-soliq miqdori, soliq to’lovchilarning nomlarini yozib borsin va raiyatdan yig’ilgan mablag’ni saqlasin. Ikkinchi vazir sipoh ishlarini boshqaradi. Sipohga berilgan va berilishi lozim bo’lgan mablag’ hisobini olib borsin. Uchinchi vazir esa daraksiz yo’qolgan kishilar, kelib-ketib yuruvchilar (sayohatchilar va savdogarlar), har xil yo’l bilan yig’ilib qolgan hosil, aqldan ozganlarning mol-mulki, vorissiz mol-mulkni, qozilar va shayxulislomlarning hukmi bilan olingan jarimalarni tartibga keltirsin». 1
    «Sipohga haq taqsimlash tuzugi»da esa o’sha zamonga xos nazorat tizimi haqida quyidagi ma’lumotlar keltirilgan: «Mulk qilib berilgan har bir mamlakatga ikkitadan vazir tayinlasinlar. Biri viloyatdan yig’ilgan molni yozib, raiyat ahvolini tekshirib tursinki, jogirdor fuqaroga jabr zulm yetkazib, ularning holini xarob etmasin. U viloyatdan yig’ilgan butun mol ashyolarni kirim daftariga yozishi lozim. Ikkinchi vazir esa (daromad)ning xarj etilgan qismini chiqim daftariga yozsin va (yig’ilgan mollardan) sipohiylarning maoshi uchun taqsim qilsin. Qaysi amirga mulk berilar ekan, uni uch yilgacha o’z holiga qo’ysinlar. Uch yil o’tgandan so’ng uni tekshirib ko’rsinlar. Agar mamlakat obod, raiyat rozi ekan, shu holicha qoldirsinlar. Agar ahvol bunga ters bo’lsa, u viloyatni holisaga o’tkazib, uch yilgacha o’sha jogirdorga haq berilmasin»2.
    Bozor iqtisodi rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy nazoratning quyidagi tashkiliy tizimidan foydalaniladi:
    1. Davlat moliyaviy nazoratining oliy organi schyotlar palatasi yoki davlat bosh auditorlik apparati bo’lib, u bevosita parlament yoki prezidentga bo’ysunadi. Uning asosiy vazifasi davlat byudjetining xarajatlar qismini umum nazorat qilishdir.

    Download 3,45 Mb.
    1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   303




    Download 3,45 Mb.