|
Korxonaning ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilish
|
| bet | 2/7 | | Sana | 20.06.2024 | | Hajmi | 71,04 Kb. | | #264599 |
Bog'liq KURS ISHI YUZ Korxonaning ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilish
Bu qismda, korxonaning investitsion loyihasi haqida ma'lumotlar to'plangan va tahlil qilingan holda, loyihaga o'zgartirish kiritish uchun muhim nuqtalar aniqlanadi. Bu qismda quyidagi ishlar bajariladi:
- Korxona tashkiloti haqida umumiy ma'lumotlar to'plamasi
- Investitsion loyihasining asosiy maqsadi va mazmuni
- Investitsion loyihasining qo'llanilishi kerak bo'lgan moliyaviy resurslar
- Investitsion loyihasining amaliyotga o'tishiga zarur bo'lgan huquqiy va qonuniy shartlar
- Investitsion loyihasining iqtisodiy natijalari va oqibatlari
Korxona, tijorat va ishlab chiqarish sohasida faoliyat yuritadigan tashkilotlardan biridir. Bu tashkilotlar, moliyaviy maqsadlar uchun xizmat ko'rsatish, mahsulot yoki xizmatlarni ishlab chiqarish va tarqatish, mijozlarga sotish va boshqa xizmatlarni amalga oshirish bilan shug'ullanadi.
Korxonalar, katta yoki kichik bo'lishi mumkin va o'zlariga xos qo'shimcha huquqlarga ega bo'lishlari mumkin. Bu huquqlar quyidagilarni o'z ichiga oladi: korxona nomini olish, xususiyatlari va maqsadlari haqida xabar berish, xodimlarini tanlash, moliyaviy hisob-kitoblarni olib borish, moliyaviy ta'lim berish, ijtimoiy xizmatlar ko'rsatish va boshqa ko'plab amallar.
Korxonalar, o'z faoliyatini olib borish uchun kreditlarga muhtoj bo'lishi mumkin. Bu kreditlar, korxonaning katta miqdorda mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan qurilma va materiallar sotib olishga yordam berishi mumkin. Shuningdek, korxonalar, mijozlarga xizmat ko'rsatish uchun xizmat ko'rsatish uchun xodimlarini ishga joylashir va ularning oyligi va boshqa moliyaviy imtiyozlarini ta'minlash uchun ham kreditlarga muhtoj bo'lishi mumkin.
Korxona, tijorat va ishlab chiqarish sohasida faoliyat yuritadigan eng muhim tashkilotlardan biridir. Ular, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish uchun zarur bo'lgan mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqarishda va tarqatishda katta ahamiyatga ega. Shuningdek, korxonalar, mijozlarga xizmat ko'rsatish uchun xodimlarini ishga joylashir va ularning oyligi va boshqa moliyaviy imtiyozlarini ta'minlash uchun ham kreditlarga muhtoj bo'lishi mumkin. Korxona tashkilotlari, o'z faoliyatlarini amalga oshirish uchun qonunlar va huquqiy nazorat organlari tomonidan belgilangan qoidalarga amal qilishi kerak. Bu qoidalarning asosiy maqsadi, korxonalar va ularning mijozlari uchun muhim bo'lgan moliyaviy va huquqiy imtiyozlarni ta'minlashdir.
Korxona tashkilotlari, o'z faoliyatlariga oid ma'lumotlarni ijtimoiy tarmoqlarda tarqatish orqali reklama qilishadi. Bu reklama saytlar, ijara panolar, elektron pochta va boshqa ko'plab vositalar orqali amalga oshirilishi mumkin. Korxona tashkilotlarining faoliyatida moliyaviy hisob-kitoblar juda muhim ahamiyatga ega. Ular, korxonaning katta yoki kichikligiga qarab o'zaro farq qilishi mumkin. Moliyaviy hisob-kitoblar, korxonaning daromad va xarajatlari haqida to'liq ma'lumot beradi va korxona rivojlanishining to'g'risidagi ma'lumotlarni ta'minlaydi.
Korxona tashkilotlari, o'z faoliyatlarini rivojlantirish uchun innovatsion texnologiyalardan foydalanishadi. Bu texnologiyalar, korxonaning mahsulotlarini sifatliroq va tezroq ishlab chiqarishga yordam berishi mumkin. Shuningdek, korxona tashkilotlari, mijozlarga xizmat ko'rsatish uchun onlayn platformalardan foydalanishadi, bu esa mijozlar uchun qulaylik yaratadi. O'z faoliyatlarida ijtimoiy mas'uliyatni o'z ichiga oladi. Ular, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga ko'rsatilgan hissasini o'zlashtirish uchun ijtimoiy xizmatlar ko'rsatishda ham faol ishtirok etadi. Shuningdek, korxonalar, ijtimoiy mas'uliyatni o'z ichiga olgan holda ekologik muammolarni hal qilish va ijtimoiy yordam ko'rsatishda ham faol ishtirok etadi. O'zining o'zaro hamkorlik va hamkorlikning rivojlanishiga juda e'tibor qaratadi. Ular, boshqa korxonalarga va shaxslarga xizmat ko'rsatish orqali o'zaro hamkorlikni rivojlantiradi. Shuningdek, korxonalar, mahalliy ijtimoiy tashkilotlar bilan hamkorlik qilish orqali mahalliy ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni ta'minlaydi.
Faoliyatlarida moliyaviy va huquqiy nazorat organlari tomonidan belgilangan qoidalarga amal qilishi kerak. Bu qoidalarning asosiy maqsadi, korxonalar va ularning mijozlari uchun muhim bo'lgan moliyaviy va huquqiy imtiyozlarni ta'minlashdir va faoliyatlariga oid ma'lumotlarni ijtimoiy tarmoqlarda tarqatish orqali reklama qilishadi. Bu reklama saytlar, ijara panolar, elektron pochta va boshqa ko'plab vositalar orqali amalga oshirilishi mumkin. Korxona tashkilotlari, faoliyatlarini amalga oshirish uchun kerak bo'lgan hujjatlarni to'plashadi. Bu hujjatlarning turi va miqdori, korxonaning faoliyat turi va kengligiga qarab o'zgaradi.
Korxonalar, o'z faoliyatlarida kerak bo'lgan hujjatlarni to'plash uchun xizmat ko'rsatuvchilardan ham foydalanishi mumkin. Bunday xizmat ko'rsatuvchilar orasida, yuridik xizmatlar, moliyaviy hisob-kitoblarni tayyorlash, korxona tashkilotlarining xavfsizlik va salomatlikni ta'minlashi, marketing va reklama xizmatlari, korxonaning xodimlarini tayyorlash va boshqa ko'plab xizmat ko'rsatuvchilar kiritiladi.
Korxona tashkilotlari uchun kerak bo'lgan hujjatlarning ba'zi turlari quyidagilardir:
- Huquqiy hujjatlar: Korxonalar, huquqiy hujjatlarga misol sifatida, shartnomalar, kontraktlar, to'lov shartnomalari, ishchi shartnomalari va boshqa huquqiy hujjatlarni to'plashadi.
- Moliyaviy hujjatlar: Korxonalar, moliyaviy hisob-kitoblarni to'g'ri tayyorlash uchun kerak bo'lgan hujjatlarni to'plashadi. Bunday hujjatlarga misol sifatida, hisob-kitoblar, balanslar, hisobvarag'lar va boshqa moliyaviy hujjatlar kiritiladi.
- Xavfsizlik va salomatlik hujjatlar: Korxonalar, xavfsizlik va salomatlikni ta'minlash uchun kerak bo'lgan hujjatlarni ham to'plashadi. Bunday hujjatlarga misol sifatida, xavfsizlik rejalari, xavfsizlik usullari, xavfsizlik sertifikatlari va boshqa ko'plab hujjatlar kiritiladi.
- Marketing va reklama hujjatlari: Korxonalar, marketing va reklama sohasida ham kerak bo'lgan hujjatlarni to'plashadi. Bunday hujjatlarga misol sifatida, reklama strategiyalari, marketing rejalari, reklama materiallari va boshqa ko'plab hujjatlar kiritiladi.
Korxona investitsion loyihasi, bir korxona yoki tashkilotning kengaytmasi va rivojlanishiga yo'l qo'yish uchun amalga oshiriladigan strategik qarorlar va harakatlar to'plamidir. Bu loyihalar, korxonaning moliyaviy, huquqiy va boshqa resurslarni samarali foydalanishini ta'minlash, yangi tijorat yo'nalishlari va innovatsion texnologiyalarni qabul qilishni o'rganish va amalga oshirishni o'z ichiga oladi. Investitsion loyihasining asosiy maqsadi, korxonaning uzluksiz rivojlanishini ta'minlash va uning darajasi va kengaymasini oshirishdir. Bu loyihalar, korxonaning tijorat strategiyasini belgilash, yangi bozorlar ochish va yangi mahsulotlarni ishlab chiqishni o'rganish uchun yordam beradi.
Korxona investitsion loyihasining mazmuni quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin:
- Korxonaning umumiy maqsad va vazifalari;
- Korxonaning rivojlanishining strategik yo'nalishlari;
- Korxonaning moliyaviy manbalarini ta'minlash;
- Yangi tijorat yo'nalishlari va innovatsion texnologiyalarni qabul qilish;
- Korxonaning marketing va reklama strategiyalari;
- Korxonaning xodimlarini tayyorlash va ularga qo'llab-quvvatlash;
- Korxonaning xavfsizlik va salomatlikni ta'minlash.
Korxona investitsion loyihasi, korxonaning rivojlanishiga yo'l qo'yish uchun katta ahamiyatga ega bo'lib, korxonalar tomonidan amalga oshiriladigan barcha harakatlarga yo'l qo'yishda yordam beradi. Bu loyihalar, korxonalar uchun bir necha yillik strategik rejalarni belgilashda yordam beradi va ularning uzluksiz rivojlanishini ta'minlashda katta ahamiyatga ega bo'ladi.
Korxona, tijorat va ishlab chiqarish sohasida faoliyat yuritadigan tashkilotlardan biridir. Bu tashkilotlar, moliyaviy maqsadlar uchun xizmat ko'rsatish, mahsulot yoki xizmatlarni ishlab chiqarish va tarqatish, mijozlarga sotish va boshqa xizmatlarni amalga oshirish bilan shug'ullanadi.
Korxonalar, katta yoki kichik bo'lishi mumkin va o'zlariga xos qo'shimcha huquqlarga ega bo'lishlari mumkin. Bu huquqlar quyidagilarni o'z ichiga oladi: korxona nomini olish, xususiyatlari va maqsadlari haqida xabar berish, xodimlarini tanlash, moliyaviy hisob-kitoblarni olib borish, moliyaviy ta'lim berish, ijtimoiy xizmatlar ko'rsatish va boshqa ko'plab amallar.
Korxonalar, o'z faoliyatini olib borish uchun kreditlarga muhtoj bo'lishi mumkin. Bu kreditlar, korxonaning katta miqdorda mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan qurilma va materiallar sotib olishga yordam berishi mumkin. Shuningdek, korxonalar, mijozlarga xizmat ko'rsatish uchun xizmat ko'rsatish uchun xodimlarini ishga joylashir va ularning oyligi va boshqa moliyaviy imtiyozlarini ta'minlash uchun ham kreditlarga muhtoj bo'lishi mumkin.
Korxona, tijorat va ishlab chiqarish sohasida faoliyat yuritadigan eng muhim tashkilotlardan biridir. Ular, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish uchun zarur bo'lgan mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqarishda va tarqatishda katta ahamiyatga ega. Shuningdek, korxonalar, mijozlarga xizmat ko'rsatish uchun xodimlarini ishga joylashir va ularning oyligi va boshqa moliyaviy imtiyozlarini ta'minlash uchun ham kreditlarga muhtoj bo'lishi mumkin. Korxona tashkilotlari, o'z faoliyatlarini amalga oshirish uchun qonunlar va huquqiy nazorat organlari tomonidan belgilangan qoidalarga amal qilishi kerak. Bu qoidalarning asosiy maqsadi, korxonalar va ularning mijozlari uchun muhim bo'lgan moliyaviy va huquqiy imtiyozlarni ta'minlashdir.
Korxona tashkilotlari, o'z faoliyatlariga oid ma'lumotlarni ijtimoiy tarmoqlarda tarqatish orqali reklama qilishadi. Bu reklama saytlar, ijara panolar, elektron pochta va boshqa ko'plab vositalar orqali amalga oshirilishi mumkin. Korxona tashkilotlarining faoliyatida moliyaviy hisob-kitoblar juda muhim ahamiyatga ega. Ular, korxonaning katta yoki kichikligiga qarab o'zaro farq qilishi mumkin. Moliyaviy hisob-kitoblar, korxonaning daromad va xarajatlari haqida to'liq ma'lumot beradi va korxona rivojlanishining to'g'risidagi ma'lumotlarni ta'minlaydi. Korxona tashkilotlari, o'z faoliyatlarini rivojlantirish uchun innovatsion texnologiyalardan foydalanishadi. Bu texnologiyalar, korxonaning mahsulotlarini sifatliroq va tezroq ishlab chiqarishga yordam berishi mumkin. Shuningdek, korxona tashkilotlari, mijozlarga xizmat ko'rsatish uchun onlayn platformalardan foydalanishadi, bu esa mijozlar uchun qulaylik yaratadi. O'z faoliyatlarida ijtimoiy mas'uliyatni o'z ichiga oladi. Ular, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga ko'rsatilgan hissasini o'zlashtirish uchun ijtimoiy xizmatlar ko'rsatishda ham faol ishtirok etadi. Shuningdek, korxonalar, ijtimoiy mas'uliyatni o'z ichiga olgan holda ekologik muammolarni hal qilish va ijtimoiy yordam ko'rsatishda ham faol ishtirok etadi. O'zining o'zaro hamkorlik va hamkorlikning rivojlanishiga juda e'tibor qaratadi. Ular, boshqa korxonalarga va shaxslarga xizmat ko'rsatish orqali o'zaro hamkorlikni rivojlantiradi. Shuningdek, korxonalar, mahalliy ijtimoiy tashkilotlar bilan hamkorlik qilish orqali mahalliy ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni ta'minlaydi.
Faoliyatlarida moliyaviy va huquqiy nazorat organlari tomonidan belgilangan qoidalarga amal qilishi kerak. Bu qoidalarning asosiy maqsadi, korxonalar va ularning mijozlari uchun muhim bo'lgan moliyaviy va huquqiy imtiyozlarni ta'minlashdir va faoliyatlariga oid ma'lumotlarni ijtimoiy tarmoqlarda tarqatish orqali reklama qilishadi. Bu reklama saytlar, ijara panolar, elektron pochta va boshqa ko'plab vositalar orqali amalga oshirilishi mumkin.
Moliyaviy resurslarni jalb etish imkoniyati nuqtai nazaridan investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning ikki usuli: tashqi va ichki manbalarga asoslangan moliyalashtirish farqlanadi. Moliyalashtirishning tashqi manbalariga davlatning maxsus imtiyozli kreditlari (Davlat mulk qo’mitasi, Bandlik jamg’armasi, Dehqon va fermer xo’jaliklari jamg’armalari, Mikrokreditbankning maxsus resursi va h.k.); tijorat banklari kreditlari (Imtiyozli kreditlash maxsus jamg’armasi); qimmatli qog’ozlar chiqarish va sotishdan tushgan mablag’lar; xorijiy kredit liniyalari mablag’lari va boshqalar kiradi.
Moliyalashtirishning ichki usulidan foydalanishda moliyaviy resurslar tashkil topish manbalari sifatida quyidagilar maydonga chiqadi: foyda, oborotdan tashqari aktivlarni sotish, mol etkazib beruvchilardan olingan kreditlar, debitorlik qarzlarining kamayishi, amortizatsiya ajratmalari, tadbirkorlarning jamg’armalari va boshqalar. Ayrim holatlarda muhim moliyalashtirish manbai sifatida mol etkazib beruvchilardan olingan kreditlardan foydalanish mumkin, biroq, bunda mol etkazib beruvchilar bilan yaxshi munosabatlar saqlanishi va ta’minotning barqarorligi buzilmasligi lozim.
Tashqi moliyalashtirishning har qanday usulida korxona qarz olish hisobiga yoki aksiyalar chiqarish yo’li bilan moliyalashtirishni tashkil etadi. Tashqi manbalardan jalb etilgan mablag’lar quyidagi uch xil baholash mezoniga asoslanadi: mablag’lardan imkon boricha foydalanish vaqti, xarajatlar miqdori (qarz kapitali qiymati), korxona ustidan nazoratning darajasi.
Investitsiya faoliyatini moliyalashtirish turli usullar bilan amalga oshiriladi. Uni quyidagi rasm orqali ifodalaymiz
Investitsiya loyihalarini qarz mablag’lari hisobiga moliyalashtirish moliyalashtirishning ssuda vositalaridan foiz to’lash hisobiga foydalanishni xususiyatlovchi usulga asoslanadiki, uning miqdori mahsulot hajmi va korxona foydasi bilan bevosita bog’langan. Ssuda yordamida moliyalashtirish olinadigan qarz qaytarilishi ta’minlanishi uchun mulkiy aktiv bo’lishini talab etadi. Aksiyalar chiqarish yordamida moliyalashtirish uning oldindan ta’minlanishini talab etmaydi, biroq, sarmoyachi uchun korxona mulkiga ma’lum miqdorda egalik qilish huquqini beradi. Investor o’z ulushiga mos tarzda korxona foydasida va aktivlarni boshqarishda qatnashadi. Ko’pincha, korxonani moliyalashtirishga bo’lgan ehtiyoj ham, qarz olish ham aksiyalar chiqarishning birligida qondiriladi.
Korxonani moliyalashtirishda aksiyalar chiqarishga raqobatdosh bo’lgan manba bank kreditidir. Bank krediti faqatgina mulk yoki oborot aktivlarining garovi asosida beriladi. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishni bu usulda amalga oshirishda kredit uchun foiz to’lovlari, kreditlarning qaytarilish muddati va tartibini hisobga olish lozimki, bu omillar o’ta qattiq shartlarda qo’yiladi.
Qarz mablag’larini banklardan tashqari yana turli moliya-kredit institutlari (lizing kompaniyalari, ipoteka banklari, ishlab chiqarish zaxiralari yoki debitorlik qarzlari evaziga moliyalashtirish bilan shug’ullanuvchi ulgurji mol etkazuvchi tashkilotlar yoki faktoring kompaniyalari) ham berishlari mumkin. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning umumiy summasi asosiy (loyiha-qidiruv ishlari, maydon tayyorlash, qurilish, texnologiya hamda uskuna-jihozlar sotib olish, montaj, xodimlarni o’qitish va boshqalar) va aylanma (xom ashyo, materiallar, chetdan xarid qilinadigan yarim fabrikatlar, yoqilg’i, energiya, mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish xarajatlari va boshqalarni) kapitalga qilinadigan xarajatlardan tashkil topadi. Shunday qilib, investitsiya faoliyati o’zining aniq tasniflash mezonlari va yo’nalishlariga ega bo’lgan faoliyat turi sifatida uni moliyalashtirish quyidagi:
– qimmatli qog’ozlar bozori orqali moliyalashtirish;
– xorijiy investitsiyalar asosida moliyalashtirish;
– tijorat banklari va xalqaro moliya institutlar mablag’lari hisobidan ulush qo’shish orqali moliyalashtirish mexanizmi yoki kredit liniyalari orqali moliyalashtirish;
– sinditsiyalashtirilgan kreditlar asosida moliyalashtirish mexanizmi;
– investitsiyalarni loyihaviy moliyalashtirish mexanizmi;
– venchurli moliyalashtirish;
– korporativ moliyalashtirish;
– lizing orqali moliyalashtirish kabi mexanizmlar majmui hisobiga amalga oshiriladi.
Investitsiya loyihalarini venchurli moliyalashtirish – yuqori risk holatida moliyalashtirish hisoblanadi. Venchurli moliyalashtirish, asosan, zamonaviy texnika, texnologiya va yangi turdagi ishlab chiqarishlarga joylashtiriladi. Venchur operatsiyalari (riskli operatsiya) – kapital qo’yilmalar shaklidagi pul operatsiyalari hamda qimmatli qog’ozlar bilan bog’liq operatsiyalar – ilmiy-tadqiqotlar, loyiha-konstruktorlik ishlanmalari, kashfiyotlar yaratish va joriy qilish, yangi texnologiyalarni joriy qilishni moliyalashtirish bilan bog’liq bo’ladi. Bunday moliyalashtirish, asosan, innovatsion banklar va venchur firmalari (fondlari) tomonidan amalga oshiriladi.
Shuningdek, investitsiyalarni moliyalashtirishning bozor mexanizmlariga xos bo’lgan aralash shakldagi moliyalashtirish, xo’jalik sub’ektlari va aholining bo’sh mablag’larini to’g’ridan-to’g’ri investitsiya ob’ektiga yo’naltirish, byudjetdan tashqari jamg’armalarning mablag’lari evaziga moliyalashtirish kabilarni ham kiritish mumkin.
Moliyaviy vositalar – bu, umuman olganda, monetizatsiyalashgan real bazisga ekvivalent qiymatga va xossalarga ega bo’lgan, maxsus iqtisodiy-huquqiy mexanizm bilan ta’minlangan, moliya bozoridagi munosabatlarni belgilovchi, moliyaviy resurslarni samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishini ta’minlovchi, ma’lum shakllarda daromad keltiruvchi vosita sifatida har hil turlarda, shakl va mazmunlarda namoyon bo’ladigan ham investitsion kapital, ham to’lov vositasi, ham alohida moliyaviy tovardir. Moliyaviy vositaning ekvivalentlik xossasi bevosita va bilvosita, real va nisbiy bo’lishi mumkin. Moliyaviy vositalarning tovarliligi xossasi uni boshqa turdagi tovarlardan (ko’chmas va intellektual mulk, xom ashyo va shu kabilar) farqli kimningdir (iqtisodiyot sub’ektlari) tomonidan chiqarilishi, o’ziga xos moliya bozorida muomalada bo’lishi, unda maxsus funktsiyalarni va rolni bajarishi bilan belgilanadi.
Har qanday moliyaviy vositani u yoki bu belgi asosida tasniflanishining mazmuni uning xossa va xususiyatlari bilan bog’liq holda amaliy ahamiyati bilan belgilanishini hisobga olsak hamda, agar ko’rilalayotgan vosita turini kelib chiqishi, maqsadi va funktsiyasini, uning bozor muomalasini bir-biri bilan taqqoslaydigan bo’lsak, albatta sezilarli farq namoyon bo’ladi. Masalan, pul va uni tovar toifasiga aylantiruvchi vositalar (kredit, chek, kartochkalar va h.k.) muomalasi uchun ularga hos bo’lgan moliya bozori segmentlari – mos ravishda pul bozori va kreditlar bozori va h.k. zarur, valyuta uchun valyuta bozori, sug’urta risklarini boshqarish hizmatlari uchun sug’urta polislari bozori, qimmatli qog’ozlar uchun esa faqat fond bozori kerak.
Moliyaviy vositalarning tovar sifatidagi asosiy maqsadlaridan biri foyda olish bo’lganligi uchun kapitalni (jamg’armani) orttirish – bir vaqtning o’zida kapital qo’yilmalar uchun mo’ljallangan bozor hamdir.
Pul mablag’lari moliyaviy vositalarning har qanday turiga qo’yilishi (yo’naltirilishi) mumkin. Buning barcha holatlarida yo’naltirilgan pul mablag’lari vaqt mobaynida o’z orttirmasiga (yoki zarariga) ega bo’lishi, ya’ni foyda yoki zarar keltirishi mumkin. Demak, moliyaviy vositalarlar moliyaviy resurslarni investorlardan iste’molchilarga tomon va aksincha yo’nalishda harakat qilishini ta’minlovchi vositalar xisoblanadi.
Fond bozori vositalari -bu investitsiyalash faoliyatini moliyalashtirishda qo’llaniladigan turli xildagi qimmatli qog’ozlar va ularning xosilalaridir. Investitsion maqsad va investitsiyalarni samarali boshqarish xususiyatlaridan kelib chiqqan holda turli xossa va xususiyatlarga ega bo’lgan vositalar qo’llanilishi mumkin. Fond bozori vositalari vaqt o’tishi bilan uzluksiz takomillashib borishi yoki qandaydir qo’shimcha hossaga va funktsiyaga ega bo’lishi yoki mazmunan va shaklan o’zgarishi tabiiy holatdir.
Muomalaga chiqarilishi maqsadi – to’lov va pul aylanmasi (oboroti) uzluksizligini ta’minlash, investitsiyalarni jalb qilish va ular bo’yicha daromad olish bo’yicha, mos ravishda: kredit-pul siyosatini amalga oshirishning qarz munosabatlarini mujassamlashtiruvchi moliyaviy vositalar (davlat va bank vositalari), qarz (davlat va korporativ maqsadda) va ulush (korporativ maqsadda) munosabatlarini ifodalovchi investitsion moliyaviy vositalar.
Segmenti bo’yicha: pul, kredit, valyuta, sug’urta, lotereya o’yinlari, qimmatli qog’ozlar (fond, kapital) bozorlari vositalari.
Bazisiga ko’ra: pul, valyuta, sug’urta, tovar (jumladan hom ashyo), ko’chmas mulk, indeks, foiz stavka (kelajakdagi daromad), qimmatli qog’oz bazisli moliyaviy vositalar.
Iqtisodiyotning u yoki bu sub’ektiga ko’ra: davlat boshqaruvi va hokimiyatlari, banklar-kredit muassasalari, sug’urta tashkilotlari, birjalar, nomoliya tashkilotlari (korporativ) vositalari. Chiqarilish muddati bo’yicha: qisqa, o’rta va uzoq muddatli moliyaviy vositalar.
Milliyligi bo’yicha: milliy, xorijiy va xalqaro moliyaviy vositalar.
Iqtisodiy-xuquqiy mazmuni bo’yicha: qarz va ulush munosabatlarini hamda hosilaviy moliyaviy vositalar.
Iqtisodiy-huquqiy xossalariga ko’ra: bazaviy va bazisli moliyaviy vositaalar. Bazaviy vositalarga ulush va qarz munosabatlarini o’zida mujassamlashtiruvchi emissiyalanuvchi (derivativlardan tashqari) va emissiyalanmaydigan qog’ozlar kiradi. Bazislilariga esa derivativlar (hosilaviy qimmatli qog’ozlar) kiradi.
Funktsiyasi bo’yicha: investitsion vositalar (qimmatli qog’ozlar), banklarning moliyalashtirish vositalari (kredit, depozit, seleng, plastik kartochkalar, cheklar va h.k.), riskni moliyalashtirish vositalari (sug’urta polislari), to’lov vositalari (milliy va horijiy valyuta, halqaro valyuta, kvazivalyuta, birja kotrovkasiga ega bo’lgan valyuta sifatida o’tuvchi oltin, platina, kumush, kamyob elementlar, qimmatbaho toshlar va h.k.), tovar taqsimlovchi vositalar (tovar varranti, konosament, ombor guvohnomasi va shu kabilar), garov qog’ozlari, lotereyalar.
Ro’yxatdan o’tkazilishi bo’yicha: emissiyalanuvchi (Aksiya, obligatsiya, derivativlar) va emissiyalanmaydigan (bank sertifikatlari, cheklar, xususiylashtirish jarayonida qo’llaniladigan vaucher va kuponlar, veksellar, ombor guvohnomalari, konosament, garov qog’ozlari va h.k.) vositalar.
Muomalaga chiqaruvchining tashkiliy-huquqiy shakliga ko’ra: davlat, munitsipal va korporativ moliyaviy vositalar.
Egalik huquqini belgilash bo’yicha: taqdim etuvchiga, egasini ismi yozilgan, orderli moliyaviy vositalar.
Daromad turlariga ko’ra: dividend beruvchi, belgilangan va suzuvchi foiz stavkali, kuponsiz (diskontli), yutuqli moliyaviy vositalar.
To’lov muddati bo’yicha: spot va muddatli bozor vositalari.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, fond bozori vositalarni keng qamrovli ekanligi, investitsiyalarni moliyalashtirish jarayonida ularning xossa va xususiyatlari va investitsion maqsad asosida turli vositalardan foydalanish mumkinligini ko’rish mumkin.
Ma’lumki qimmatli qog’ozlar vositasida investitsiyalarni moliyalashtirish jaxon amaliyotida keng tarqalgan. Moliyaviy investitsiyalarning asosini qimmatli qog’ozlar va ularning xosilalari tashkil etadi. Qimmatli qog’ozlar o’zining investitsion jozibadorligi orqali firma va kompaniyalarning bozor faolligini belgilovchi vositalar xam xisoblanadi.
Maxsus reyting agentliklari kompaniyalarning qimmatli qog’ozlarining sifati, ta’minlanganligi, daromadliligi va ishonchliligiga qarab uning investitsion faolligiga baxo beradilar va investorlarning qiziqishiga sabab bo’luvchi yoki kompaniyaning qimmatli qog’ozlari bozor narhiga ta’sir ko’rsatuvchi ko’rsatkichlarni tegishli tahlillar asosida e’lon qiladilar.
2008 yil 22 iyulda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining "Qimmatli qog’ozlar bozori to’g’risida"gi qonuniga muvofiq "qimmatli qog’ozlar – hujjatlar bo’lib, ular bu hujjatlarni chiqargan yuridik shaxs bilan ularning egasi o’rtasidagi mulkiy huquqlarni yoki qarz munosabatlarini tasdiqlaydi, dividendlar yoki foizlar tarzida daromad to’lashni hamda ushbu hujjatlardan kelib chiqadigan huquqlarni boshqa shaxslarga o’tkazish imkoniyatini nazarda tutadi. Qimmatli qog’ozlarning qiymati O’zbekiston Respublikasi milliy valyutasida ifodalanadi". Yuqorida qayd etilgan qonunga ko’ra, qimmatli qog’ozlarga Aksiyalar, obligatsiyalar, xazina majburiyatlari, depozit va jamg’arma sertifikatlari, veksellar, shuningdek, hosila qimmatli qog’ozlar kiradi.
Fond bozori vositalar(qimmatli qog’ozlar)ni birlamchi va xosilaviy vositalarga ajratish mumkin. Birlamchi vositalarga Aksiyalar, obligatsiyalar, depozit va jamg’arma sertifikatlari, veksellar va boshqa vositalarni kiritish mumkin. Ular investitsion faoliyatni moliyalashtirishda birlamchi vositalar sifatida ishtirok etadi hamda firmaning investitsion faolligini belgilashda muhim o’rinni egallaydi.
Hosilaviy qimmatli qog’ozlar tarkibiga esa amaliyotda optsion,fyuchers, varrant kabi vositalar kiritiladi. Hosilaviy qimmatli qog’ozlar bazis aktivlarining sifatini, daromadliligini va bozor faolligini, qo’yilmalarning havfsizligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Birlamchi moliyaviy vositalarni ulush va qarz munosabatlarini tasdiqlovchi vositalarga ham ajratish mumkin. Ulushga egalik qilish va fond bozorida ushbu munosabatlarni ifodalashda Aksiyalar asosiy vosita sifatida ishtirok etadi.
Aksiya (frantsuzcha action so’zidan) – o’z egasining aksiyadorlik jamiyati foydasining bir qismini dividendlar tarzida olishga, Aksiyadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok etishga va u tugatilganidan keyin qoladigan mol-mulkning bir qismiga bo’lgan huquqini tasdiqlovchi, amal qilish muddati belgilanmagan egasining nomi yozilgan emissiyaviy qimmatli qog’oz.
O’zbekiston qonunchiligida Aksiyalarning har xil turlari – oddiy va imtiyozli, egasining nomi yozilgan va "ko’rsatuvchi egalik qiladigan", shuningdek, kumulyativ Aksiyalarning ta’rifini uchratish mumkin.
Obligatsiya (lotincha obligatio so’zidan, majburiyat) –bu uning egasi qarz berganligidan guvohlik beruvchi va unga ushbu qimmatli qog’ozning nominal qiymatini unda ko’rsatilgan muddatda belgilangan (qat’iy) foiz to’langan holda qoplash majburiyatini tasdiqlovchi qimmatli qog’ozdir.
Aksiyadan farqli ravishda obligatsiya emitentning mol–mulkiga nisbatan mulk unvoni hisoblanmaydi. U ovoz berish va boshqarish xuquqini bermaydi. Obligatsiya – bu bir shaxsning (sarmoyador – kreditorning) boshqa bir shaxsga (emitent – qarzdorga) mablag’larni foydalanish uchun berganligi (kredit) haqidagi guvohnomadir. Obligatsiyalar ma’lum muddatga chiqariladi va so’ndirilishi shart. Emitentning faoliyati tugatilganda ularning egalari qimmatli qog’ozlar boshqa turlarining egalariga qaraganda an’anaviy tarzda ustunlikka ega bo’ladi.
Emitentning xususiyatiga ko’ra obligatsiyalar quyidagi uchta katta guruhga bo’linadi: davlat obligatsiyalari, munitsipal obligatsiyalar, korxonalar obligatsiyalari.
Davlat qimmatli qog’ozlari - O’zbekiston Respublikasining g’azna majburiyatlari va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi vakolat bergan organ tomonidan chiqarilgan obligatsiyalar, shuningdek O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining obligatsiyalari.
Munitsipal obligatsiyalarning emitentlari sifatida O’zbekiston Respublikasining milliy – davlat va ma’muriy – hududiy tuzilmalarining hokimiyat idoralari qatnashishi mumkin. Obligatsiyalarni chiqarish to’g’risidagi qaror davlat hokimiyatining mahalliy idoralari: Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar, shaharlar, tumanlar hokimiyatlari tomonidan qabul qilinadi.
Korporativ obligatsiyalar - aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan chiqariladigan obligatsiyalar hisoblanadi. Korxonalar obligatsiyalari tijorat krediti va munosabatlarining asosiy quroli bo’lib, unda bir turdagi korxonalar qarzdorlar, boshqa korxonalar yoki aholi esa, kreditorlar bo’lishadi.
O’zbekiston Respublikasining g’azna majburiyatlari - emissiyaviy qimmatli qog’ozlar egalari O’zbekiston Respublikasining Davlat byudjetiga pul mablag’lari kiritganliklarini tasdiqlovchi va bu qimmatli qog’ozlarga egalik qilishning butun muddati mobaynida qat’iy belgilangan daromad olish huquqini beruvchi emissiyaviy qimmatli qog’ozlar.
O’zbekistonda g’azna majburiyatlarining quyidagi turlari chiqariladi:
Uzoq muddatli–5 va undan ortiq yil muddatga chiqarilishi
mumkin (xalqaro amaliyotda ular BOND degan nomni olishgan).
O’rta muddatli – 1 yildan 5 yilgacha bo’lgan muddatga chiqariladigan (NOTE)
Qisqa muddatli – 1 yilgacha, 3, 6 va 9 oygacha bo’lgan muddatga
chiqariladigan (BILL).
“Uzoq muddatli va o’rta muddatli xazina majburiyatlarini chiqarish to’g’risida”gi qaror O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan, qisqa muddatlilarni chiqarish qarori esa – Moliya vazirligi tomonidan qabul qilinadi.
O’z tabiatiga ko’ra xazina majburiyatlari davlat obligatsiyalariga juda yaqin. Amalda xazina majburiyatlari jismoniy shaxslar uchun chiqariladigan davlat obligatsiyalaridan boshqa narsa emas, ular bo’yicha daromadlarni qimmatli qog’ozlarga egalik qilishning butun muddati davomida olish mumkin.Depozit sertifikatlari
Depozit sertifikati (ingl. Certificate of deposite) – bankka qo’yilgan omonat summasini va omonatchining (sertifikat saqlovchining) omonat summasini hamda sertifikatda shartlashilgan foizlarni sertifikatni bergan bankdan yoki shu bankning istalgan filialidan belgilangan muddat tugaganidan keyin olish huquqini tasdiqlovchi noemissiyaviy qimmatli qog’oz.
O’zbekistonda mustaqillikka erishilganidan keyin 1994 yildan boshlab sertifikatlar ikki turda chiqarila boshlandi:
depozit sertifikatlari – yuridik shaxslar uchun, 1 yilgacha muddatga;
depozit (jamg’arma) sertifikatlari – jismoniy shaxslar uchun, 3 yilgacha muddatga.
Veksel (nemischa Wechsel so’zidan) – veksel beruvchining yoki vekselda ko’rsatilgan boshqa to’lovchining vekselda nazarda tutilgan muddat kelganda veksel egasiga muayyan summani to’lashga doir shartsiz majburiyatini tasdiqlovchi noemissiyaviy qimmatli qog’oz.
Oddiy veksel (solo veksel) – bu qarzdorning (veksel beruvchining) muayyan pul summasini ko’rsatilgan muddatda kreditorga (birinchi oluvchisiga) to’lash majburiyatini ifodalovchi hujjat.
Oddiy vekseldan farqli o’laroq, o’tkazma vekselda ikkita emas, balki uchta shaxs qatnashadi:
veksel beruvchi (trassant);
veksel bilan birga u bo’yicha to’lovni talab qilish huquqini oluvchi dastlabki haridor (yoki veksel egasi);
to’lovchi (trassat), unga veksel egasi to’lovni amalga oshirishni taklif etadi (vekselda bu "to’lang" degan so’z bilan ifodalanadi).
Hosilaviy moliyaviy vositalar - o’z egalarining boshqa qimmatli qog’ozlarga nisbatan huquqlarini yoki majburiyatlarini tasdiqlovchi va yuridik shaxslar tomonidan emitentning optsionlari, qimmatli qog’ozlarga doir fyucherslar va boshqa moliyaviy vositalar tarzida chiqariladigan qimmatli qog’ozlar.
Hosila qimmatli qog’ozlar (HQQ) – bu shartnomalar bo’lib, ular bo’yicha bir tomon qimmatli qog’ozlarning ma’lum bir miqdorini ma’lum muddatda kelishilgan narxda sotib olish yoki sotish huquqi yoxud majburiyatini oladi. Ko’pincha bazis aktivi (ya’ni shartnoma asosida yotuvchi qimmatli qogoz) sifatida Aksiyalar va obligatsiyalar ishtirok etadi. Hosila qimmatli qog’ozlar optsionlar, fyucherslar va varrantlar ko’rinishida chiqarilishi mumkin.
Optsion (nemischa option co’zidan) – emitentning muayyan miqdordagi qimmatli qog’ozlarini optsionda ko’rsatilgan muddatda qat’iy belgilangan narxda sotib olish huquqini tasdiqlovchi emissiyaviy qimmatli qog’oz.
Optsionning o’ziga xos xususiyati shundaki, uning egasi qimmatli qog’ozning o’zini harid qilmaydi, balki uni sotib olish yoki sotish huquqiga ega bo’ladi. Bunda u o’zining harid qilish yoki sotish xuquqidan foydalanishi yo bo’lmasa, undan voz kechishi mumkin.
Optsionning turlaridan biri varrant (varrant ) hisoblanadi.
fyuchers (futures) - o’zida nazarda tutilgan muddatda muayyan miqdordagi qimmatli qog’ozlarni qat’iy belgilangan narxda sotib olish yoki sotish majburiyatini tasdiqlovchi emissiyaviy qimmatli qog’oz.
Fyuchers shartnomalari birjalarda sotiladigan qimmatli qog’ozlarga ham, tovarlarga ham taqdim etilishi mumkin.
Fyucherslarning asosiy belgisi – narxining aniqligi va ijro etishning majburiyligidir. Fyucherslar shartnoma bo’yicha sotib olinadigan qimmatlikka egalik qilish huquqining bir qo’ldan boshqa qo’lga zudlik bilan o’tkazilishini nazarda tutmaydi. Fyucherslar yordamida qonun bilan kafolatlangan majburiyat sotib olinadi, bu bitim sifatida rasmiylashtirilishi mumkin. Fyuchersning o’ziga xos belgisi shundan iboratki, ular mazkur qimmatliklar (sotuvchilarda yoki umuman) ayni yilda bormi yoki yo’qmi, undan qati nazar, sotilishi mumkin.
O’zbekistonning qonun hujjatlariga ko’ra, fyuchers – bu ma’lum qimmatli qog’ozlarni shartnomada belgilangan narxda ma’lum kelajak sanada sotib olish yoki sotish uchun so’zsiz majburiyatni tasdiqlovchi qimmatli qog’oz (shartnoma)dir. Bazis aktivi birinchi marta muomalaga chiqarilayotgan qimmatli qog’oz bo’lgan fyucherslarni chiqarishga yo’l qo’yilmaydi.
|
| |
