Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

823 
Ma’lumki, XIV-XV asrlar O‘rta Osiyo xalqlari madaniyati tarixida adabiyot 
va san’atning gullagan davri bo‘lgan. O‘sha paytda bastakorlar juda mashhur 
bo‘lib, ular ajoyib musiqachi-ijrochilarni va musiqiy asarlar mualliflarini 
birlashtirgan. O‘sha davrning ko‘pgina olimlari, yozuvchi va shoirlari asarlarida 
mavjud bo‘lgan musiqa asboblari, XIV-XV asrlarda mavjud musiqa asarlari, O‘rta 
Osiyo musiqa hayoti haqidagi ma’lumotlar haligacha to‘liq o‘rganilmagan bo‘lsa-
da, o‘rganilgan musiqa manbalari asosida asarlardagi bastakor mahoratining yuqori 
darajasi va uni yanada takomillashtirish haqida bahslashish mumkin.
O‘quvchilarni maqom san’atiga qiziqtirishning innovatsion texnologik 
metodlaridan, musiqiy pesalar yaratish san’ati, bastakorlar va ularning ijodini 
o‘rganish, musiqiy spektakl yaratishda qo‘llaniladigan vosita va uslublar – amaliy 
san’at, peshrav, zarbayn, rixta va boshqalar, shuningdek, xon, bozgui tushunchalari 
haqida ma’lumotlar berish, sarxon, misnxon va boshqalar, qo‘shiqlarda avj 
qo‘llanish qoliplari, doira uslublari, misra ritmi, cholg‘u kirishlari - mustaxal, 
cholg‘u ijrochiligi va boshqa musiqa hodisalari nafaqat muhim manba bo‘lib 
xizmat qiladi. O‘quvchilarga bastakorlarning o‘zlari ijodkorligini yoritib berish 
bilan birga maqomot tizimini, shu jumladan Shashmaqom naqshlarini tushuntirish 
lozim. 
“Shashmaqom” to‘g‘risida fikr yuritilganda, har bir maqomdagi bir nomdagi 
qismlar mustaqil ohangga ega bo‘lsa-da, lekin o‘zining qurilishi va mavzu 
materialining ishlanma usullari jihatidan bir-biridan kam farq qiladi. Ayrim 
maqomlarda faqat o‘ziga xos bo‘lgan va boshqa maqomlarda qo‘llanilmaydigan 
qismlar ham uchraydi, masalan, “Navo” maqomidagi “Nag‘mai Oraz”, “Peshravi 
dutox”, “Samoi dugoh” maqomida “Dugoh” maqomi va “Xafifi Segoh” bo‘lib 
keltiriladi. “Segoh” maqomida CHolg‘u bo‘limining birinchi qismi – “Tasnif” 
ma’lum darajada butun maqom ruhini aks ettiradi. Uning intonatsion-melodik 
materiali nafaqat cholg‘u, balki ba’zan vokal bo‘limlarida ham qo‘llaniladi. 

824 
“Shashmaqom”da katta o‘rinni “Muhammas” (jami 17) egallaydi. Saqil ham 
Muhammas kabi juda murakkab usul bilan birga keladi. U o‘n ikki (va y-24-x 
misolida) bor doira usuliga asoslangan bo‘lib, Muhammas usuliga qaraganda bir oz 
jilovlanganroq bajariladi. Maqomlarning cholg‘u bo‘limlari, xususan, “Navo”, 
“Dugoh”, “Segox” va “Iroq” ham surnay kuylari sifatida keng tarqalgan. CHolg‘u 
bo‘limida qismlar nomlari “Gardun”, “Muhammas”, “Saqil”, “Samoiy”, “Xafif”lar 
bir vaqtning o‘zida doira uslublarining ma’lum bir tuzilishini ko‘rsatsa, 
“Nasrulloi”, “Vazmiy”, “Oraz”, "Husayniy", "Islim" ("Islimhop"), "Xo‘ja Xoja", 
"Ashqullo", “Mirzahakim”, “Kalon”lar mohir bastakorlarning nomlari bilan 
bog‘liq. 
Maqom cholg‘u bo‘limining har bir qismida muhim shakllantiruvchi ohang 
inshootlari “xona”lar mavjud. 
Bozgo‘i naqorat, kuyning takroriy qismi. Bozgo‘i har bir xonadan keyin 
(ba’zan bir necha xonadan keyin) ergashadi. Bozgo‘y va xona maqomlarda turlicha 
qo‘llaniladi. Demak, “Muhammai” va “Saqil”dan boshqa barcha qismlarda 
“Peshrav” ma’lum bir tuzilishning cholg‘u asari hisoblanadi.
Maqomi Buzruk. Nasrning bir qismi 
Sho‘ba va 
shoxobchalari 

Download 9,63 Mb.