823
Ma’lumki, XIV-XV asrlar O‘rta Osiyo xalqlari madaniyati tarixida adabiyot
va san’atning gullagan davri bo‘lgan. O‘sha paytda bastakorlar juda mashhur
bo‘lib, ular ajoyib musiqachi-ijrochilarni va musiqiy
asarlar mualliflarini
birlashtirgan. O‘sha davrning ko‘pgina olimlari, yozuvchi va shoirlari asarlarida
mavjud bo‘lgan musiqa asboblari, XIV-XV asrlarda mavjud musiqa asarlari, O‘rta
Osiyo musiqa hayoti haqidagi ma’lumotlar haligacha to‘liq o‘rganilmagan bo‘lsa-
da, o‘rganilgan musiqa manbalari asosida asarlardagi bastakor mahoratining yuqori
darajasi va uni yanada takomillashtirish haqida bahslashish mumkin.
O‘quvchilarni maqom san’atiga qiziqtirishning innovatsion texnologik
metodlaridan, musiqiy pesalar yaratish san’ati, bastakorlar
va ularning ijodini
o‘rganish, musiqiy spektakl yaratishda qo‘llaniladigan vosita va uslublar – amaliy
san’at, peshrav, zarbayn, rixta va boshqalar, shuningdek, xon, bozgui tushunchalari
haqida ma’lumotlar berish, sarxon, misnxon va boshqalar, qo‘shiqlarda avj
qo‘llanish qoliplari, doira uslublari,
misra ritmi, cholg‘u kirishlari - mustaxal,
cholg‘u ijrochiligi va boshqa musiqa hodisalari nafaqat muhim manba bo‘lib
xizmat qiladi. O‘quvchilarga bastakorlarning o‘zlari ijodkorligini yoritib berish
bilan birga maqomot tizimini, shu jumladan Shashmaqom naqshlarini tushuntirish
lozim.
“Shashmaqom” to‘g‘risida fikr yuritilganda, har bir maqomdagi bir nomdagi
qismlar mustaqil ohangga ega bo‘lsa-da, lekin o‘zining qurilishi va mavzu
materialining ishlanma usullari jihatidan bir-biridan kam farq qiladi.
Ayrim
maqomlarda faqat o‘ziga xos bo‘lgan va boshqa maqomlarda qo‘llanilmaydigan
qismlar ham uchraydi, masalan, “Navo” maqomidagi “Nag‘mai Oraz”, “Peshravi
dutox”, “Samoi dugoh” maqomida “Dugoh” maqomi va “Xafifi Segoh” bo‘lib
keltiriladi. “Segoh” maqomida CHolg‘u bo‘limining birinchi qismi – “Tasnif”
ma’lum darajada butun maqom ruhini aks ettiradi. Uning intonatsion-melodik
materiali nafaqat cholg‘u, balki ba’zan vokal bo‘limlarida ham qo‘llaniladi.
824
“Shashmaqom”da katta o‘rinni “Muhammas” (jami 17) egallaydi. Saqil ham
Muhammas kabi juda murakkab usul bilan birga keladi. U o‘n ikki (va y-24-x
misolida) bor doira usuliga asoslangan bo‘lib, Muhammas usuliga qaraganda bir oz
jilovlanganroq bajariladi. Maqomlarning cholg‘u bo‘limlari, xususan, “Navo”,
“Dugoh”, “Segox” va “Iroq” ham surnay kuylari sifatida keng tarqalgan. CHolg‘u
bo‘limida qismlar nomlari “Gardun”, “Muhammas”, “Saqil”, “Samoiy”, “Xafif”lar
bir vaqtning o‘zida doira uslublarining ma’lum bir tuzilishini ko‘rsatsa,
“Nasrulloi”, “Vazmiy”, “Oraz”, "Husayniy", "Islim" ("Islimhop"), "Xo‘ja Xoja",
"Ashqullo", “Mirzahakim”, “Kalon”lar mohir bastakorlarning nomlari bilan
bog‘liq.
Maqom cholg‘u bo‘limining har bir qismida muhim
shakllantiruvchi ohang
inshootlari “xona”lar mavjud.
Bozgo‘i naqorat, kuyning takroriy qismi. Bozgo‘i har bir xonadan keyin
(ba’zan bir necha xonadan keyin) ergashadi. Bozgo‘y va xona maqomlarda turlicha
qo‘llaniladi. Demak, “Muhammai” va “Saqil”dan boshqa barcha qismlarda
“Peshrav” ma’lum bir tuzilishning cholg‘u asari hisoblanadi.
Maqomi Buzruk. Nasrning bir qismi
Sho‘ba va
shoxobchalari
