BOSHLANG‘ICH TA’LIM TIZIMIDA MUSIQA DARSINING
SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA RUS KOMPOZITORLAR IJODIDA
STILIZATSIYA TAMOYILLARI
Yarashev Jo‘rabek To‘rayevich
263
BuxDUPI dotsenti, p.f.f.d., (PhD)
beki2009jora@mail.ru
Rizoyeva Munisa Shokirovna
Buxoro davlat universitetining Pedagogika instituti
I-bosqich magistranti
Annotatsiya. Musiqa darsining samaradorligini oshirishda stilizatsiya
tamoyillarining imkoniyatlari innovatsion texnalogiyalar yordamida rang-
barangligini namoyon etish. Bu musiqiy-badiiy hodisa intonatsion-formativ va
janr-semantik elementlarning mohiyatini jamlagan holda yanada muhimroq
konkretlashtirish maqsadida, asar muallifining fikricha, ahamiyatsiz va tasodifiy
xususiyatlardan mavhumlik, aqliy chalg‘itish jihatlari bilan tavsiflanadi.
Kalit so‘zlar: Musiqa, innovatsion texnologiya, stilizatsiya, kompozitor,
bastakor, badiiy kontekst, uslub, tamoyil, tadqiqot.
Stilizatsiya –g‘ayrioddiy, boshqa badiiy kontekstdir. Tadqiqotchilarning
ushbu hodisani baholashiga ko‘ra, o‘sha davr badiiy uslubining musiqiy-majoziy
tizimining rasmiy-badiiy xususiyatlarini yoki kompozitorning muallif qo‘l
yozuvini ataylab taqlid qilish usuli sifatida ham qo‘llanilishi mumkin.
Nazariy tadqiqotlar (X.A. Goryuxina, G.I. Grushko, L.V. Kirillina, Yu.A.
Kremlev, V.M. Lenzon, B.B. Medushevskiy, M.K. Mixaylov, E.V. Nazaykinskiy
va boshqalar). Ushbu masala bo‘yicha musiqiy asar yaratish jarayoni tahlili:
birinchi navbatda, asosiysi taqlid qilish tamoyilini ko‘rib chiqish. Stilistik
taqliddan ataylab foydalanish stilizatsiya uchun zaruriy shart sifatida namoyon
bo‘lmaydi, lekin bastakorlik amaliyotida uni qo‘llash holatlari juda ko‘pdir.
Dastlab, professional bastakor ijodida musiqiy fikrni intonatsion qurish uslubi
intonatsion ton yoki melodik parcha almashinuvi sifatida harakat qiladi. Musiqiy
amaliyotda «to‘liq» taqlid qilishning ko‘plab misollari mavjud bo‘lib, ular ham
o‘ziga xos, ham umumiy, ham maxsus uslub xususiyatlarini qamrab oladi,
masalan, bu tamoyil rus musiqasida faol qo‘llaniladi: P.I.Chaykovskiyning
264
«Pikovaya dama» operasida. M.P. Borodin «Knyaz Igor» - «Xalq xori», operasida.
Mussorgskiy «Xovanshchina» - «Marta qo‘shig'i» larine misol qilishimiz mumkin.
Ushbu tamoyilning ijodiy amaliyotda qo‘llanilishining xilma-xilligi taqlid
hodisasining
ba'zi
muallif
uslublarining
(M.I.Glinka,
I.F.Stravinskiy,
S.V.Rahmaninov va boshqalar) eng ifodalovchi o‘ziga xos xususiyati sifatida
maqsadga
muvofiqligini
ifodalaydi.
K.Dolininning
fikricha,
kompozitor
stilizatsiyasi jarayonida taqlid tamoyilidan foydalanish muallif uslubini to‘liq yoki
qisman takrorlash imkonini beradi.
Stilizatsiyaning yana bir yetakchi tamoyili begonalashtirish tamoyilidir. Bu
murakkabroq vazifa stilizatsiya jarayonini muallif uslubiga oddiy taqlid qilishdan,
ma'lum darajada taqlid qilishdan ajratish imkoniyatini ifodalaydi. Bastakor dastlab
badiiy-majoziy tizimning ma’lum darajasini o‘zlashtirib, musiqa tilining mos
majmuasini o‘zlashtirishi, shu bilan musiqiy tafakkurning ayrim stilistik
xususiyatlarini o‘zlashtirishi kerak. Shu asosda ijodiy-badiiy faoliyat jarayonida
muallifning individual uslubi, gapning o‘ziga xos qo‘lyozmasi shakllanadi. Shunga
ko‘ra, kompozitor taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida uslubiy taqlid qilish
zaruriy hodisa bo‘lsa-da, majburiy stilistik taqlid qilish individual uslub
me’yorlarini shakllantirishni buzmasligi muhim. Tarbiyaviy taqlid stilistik
dominantlarni o‘zlashtirishga aylanib qolmasligi kerak, shuning uchun har qanday
uslubdan begonalashish printsipi, aniq estetik va g'oyaviy-badiiy pozitsiyalar zarur.
«Xorijiy uslub» tushunchasi musiqiy stilizatsiyaning deyarli barcha ta'riflarini o‘z
ichiga oladi. Y.Kon bu hodisani I.F.Stravinskiy ijodida tavsiflash jarayonida
“begonalashish” atamasini qo‘llaydi.
Badiiy uzoqlashish tamoyilini ko‘rib chiqish. Badiiy uzoqlashish imkoniyati
odatda bastakor tomonidan tan olinadi va tahlil qilinadi. Tadqiqotchilar bu
hodisani shartli ravishda «badiiy masofa hissi» deb atashadi (Skrebkov S.S.).
Bunday ichki masofa umumiy san'at sohasi bilan chegaralanadi, lekin ko‘pincha
tubdan chuqurroq, estetik g'oyaviy va umuman ma'naviy bo‘ladi. Badiiy masofani
265
tushunish turli xil dinamik va sematik rangga, bastakorning xabardorlik darajasiga
ega. Stilizatsiyaning ko‘rib chiqilayotgan printsipi - distansiya fenomeni tipologiya
nuqtai nazaridan ko‘rib chiqilishi kerak, bu yerda tarixiy, etnik va individual
tipologik, shunday qilib stilizatsiyaning uch turini tasniflash imkoniyatini olish
badiiy va stilistik hodisalarni qiyosiy tasniflash va baholashning umumiy va
an'anaviy parametrlarini aniqlash muhim ahamiyatga ega.
Ushbu stilizatsiya tamoyilining birinchi turi kompozitorning tarixiy uzoqligi
va uning badiiy uslubi u stilizatsiya qilgan musiqiy hodisadan uzoqligi bilan
belgilanadi. Tarixiy masofa stilistik yo‘nalishlarning nisbiy tarixiy tartibi bilan
belgilanadi, shuning uchun stilizatsiya o‘z rivojlanishida barqaror ravishda
yakunlangan uslubni takrorlaydi. Masalan, 19-20-asrlar oxirida rus cherkov vokal
ijrosining musiqiy va uslubiy xususiyatlari barqaror rivojlanmagan an'anani
ifodalagan va bu davr bastakorlari bunday kult musiqasini tarixan uzoq deb
bilishgan. Ushbu badiiy masofa rus xor musiqasida tarixiy stilizatsiya turini
amalga oshirishga imkon berdi: P.I. Chaykovskiy «Tun bo‘yi hushyorlik», S.V.
Raxmaninov «Jon Krisostomning liturgiyasi» va «Tun bo‘yi hushyorlik», S.I.
Taneev «Damashq Yuhannosi» asrlarini misol qilish mumkin.
Stilizatsiyadagi badiiy distansiya tamoyilining ikkinchi turi musiqa
hodisasining etnik tabiati bilan kompozitorning o‘ziga xos uslubi o‘rtasidagi
masofani o‘rnatishga asoslanadi. Bunda musiqiy stilizatsiya qilingan material
xorijiy etnik kelib chiqishi ma'naviy madaniyatini rad etish harakati sifatida qabul
qilinadi. Bunda o‘zgacha mazmundagi madaniyatga nisbatan etnik madaniyatning
fazilatlarini bilish va tasdiqlashda tabiiy qiziqish va istak namoyon bo‘ladi. Rus
musiqa madaniyati tarixida stilizatsiyaning bunday qurilishiga juda ko‘p misollar
mavjud, bular milliy bastakor maktablarining shakllanishiga, folklor mavzularining
aranjirovkalari,
simfonik
ishlanmalari
individual
uslubning
professional
an'analariga etarlicha ta'sir ko‘rsatgan. Bunday stilistik va ijodiy faoliyatda
tantanali janrlar, qo‘shiq-romantik lirika, Sharqiy slavyan kamera va simfonik
266
musiqa namunalari tug'ildi: D.S. Bortnyanskiy pianino sonatasi F-dur, M.I. Glinka
«Kamarinskaya», M.A. Balakirevning «Islamey» oryantal fantaziyasi, N.A.
Rimskiy-Korsakov «Mlada» opera-baleti, «Kitej shahri afsonasi» operasi va
boshqalar, A.P.Borodin nomidagi 2-simfoniya, kvartetlar, M.P. Mussorgskiyning
«Xovanshchina» operasi va boshqalar.
Stilizatsiyadagi badiiy uzoqlashish printsipining uchinchi turi bu hodisaga
misol sifatida ijodi bir xil tarixiy va vaqtinchalik davrga, ko‘pincha bir xil badiiy
va stilistik yo‘nalishga tegishli bo‘lgan kompozitorlarning o‘ziga xos va yot
uslubiy uslublari o‘rtasidagi masofani ko‘rsatadi. M.P. Mussorgskiyning
«Ko‘rgazmadagi rasmlar» siklidan parchalar fortepiano sikli. Slonimskiy,
«Albenizga taqlid» R.K. Shchedrin va boshqalar. Individual stilistik uslubdagi farq
kamdan-kam hollarda stilizatsiya uchun turtki bo‘ladi.
Stilizatsiyaning yana bir yetakchi tamoyili janr stilizatsiyasi tamoyilidir.
Bastakorlik amaliyotida bunday mualliflik ijodining bir nechta holatlari mavjud.
Musiqiy janr, uslub kabi, muayyan musiqiy hodisalar majmuasini belgilaydigan
taksonomik kategoriyadir. Janrni asarning sifati sifatida haqiqiy idrok etish
muayyan tipologik xususiyatlarni ochib beradi, bu esa kompozitorga ham janrdagi
asar yaratishga, ham asarda janrni qayta yaratishga imkon beradi, Ya'ni ma'lum bir
janrning rasmiy xususiyatlarini ushbu janrda bo‘lmagan, berilgan asar kontekstida
takrorlash. Tadqiqotchilar ushbu texnikani janrga taqlid qilish (T.S. Kyuregyan,
A.G. Schnittke va boshqalar) sifatida belgilaydilar. Amaliy materialni tahlil qilish
uslub va janr o‘rtasida aniq mos keladigan rasmiy chiziqni chizishga imkon
bermaydi. Tadqiqotida Mixaylovning so‘zlariga ko‘ra, tegishli tezis asoslanadi:
«Uslub bu ifodalanadigan ma'lum janrlardan tashqarida mavjud bo‘lolmaydi, xuddi
shunday, janrlar ma'lum bir stilistik tashkilotdan tashqarida o‘ylab topilmaydi».
Umumiy estetik tushunchalar orqali stilizatsiya tamoyillarini aniqlashning
turli imkoniyatlarini hisobga olgan holda, yetakchi badiiy maqsadni belgilaydi, bu
esa boshlang‘ich sinf tinglovchilarga badiiy va ifodali vositalarni to‘g'ri tanlash
267
orqali ta'sir qilish ta'siridan iborat. Shunday qilib,rus kompozitorlar ijodida
stilizatsiya tamoyillarini dars jarayonida innovatsion texnalogiyalar yordamida
yoritib borilishi o‘quvchining ta’surotini boyitib boradi va shu bilan birgalikda
dars samaradorligini oshiradi.
| 