|
Optron, optoelektron element, kovak yorug’lik o’tkazgich, yorug’lik oqimi, bo’ylama harakatlanish, nur qabul qilgich
|
| bet | 18/21 | | Sana | 17.01.2024 | | Hajmi | 0,83 Mb. | | #139639 |
Kalit so’zlar:
Optron, optoelektron element, kovak yorug’lik o’tkazgich, yorug’lik oqimi, bo’ylama harakatlanish, nur qabul qilgich.
Chiziqli va burchak siljishlarining bo`sh yoritgichlarga asoslangan optoelektron o`zgartkichlari
Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi) o’zgartiruvchi, bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik o’zgartkichlarga uzatuvchi asboblarga aytiladi. Ko’p tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir. Optron nurlanish manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bo’ladi.
Bu ikkalasi bir korpusga joylashtirilgan va bir biri bilan optik va elektr bog’liklikka ega bo’ladi. Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi, bunda ma’lumot optik nurlar orqali uzatiladi.
Buning hisobiga galvanik bog’lanish bo’lmaydi, va elektron uskunalarga salbiy ta’sir etuvchi qayta bog’lanishlar bo’lmaydi.
Optronni tuzilishi Optoelektron jufllik, yoki
optojuftlik konstruksiyasi jixatdan optik mu’it orqali o’zaro boxlangan nurlatgich va foto qabul qilgichdan tashkil topgan bo’ladi. Kiruvchi elektr signal taosirida nurlanuvchi diod yoruxlik to’lqinlarini generatsiyalaydi, fotoqabulqilgie’ esa (fotodiod, fotorezistor, fototranzistor va boshqalar) yoruxlik taosirida fototok generatsiyalaydi. Nurlanuvchi diod va fotodioddan (a), fototranzistordan (b), fototiristordan (d), fotorezistordan (e) tashkil topgan optojuftliklaming sxemada
shartli belgilanishi quyidagi rasmda keltirilgan. Nurlanuvchi diod va fotodioddan (a), fototranzistordan (b), fototiristordan (d), fotorezistordan (e) tashkil topgan optojuftliklaming sxemalarda shartli belgilanishi. Optojuftliklar raqamli va impuls qurilmalarda, analog signallarni uzatuvchi qurilmalarda, avtomatika tizimlarida yuqori voltli taьminlovchi manbalarni kontaktsiz boshqarish va boshqalar uchun qo’llaniladi.
Datchik tushunchasi.
Datchik sezgir element bo’lib, u nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni masofaga uzatilishi qulay xamda undan foydalanish oson bo’lgan boshqa ko’rinishdagi kattalikka aylantirib beradi.
CHiqish kattaligiga qarab datchiklarda mexanik va elektrik chiqishlar bo’ladi. Birinchi gurux datchiklarda nazorat qilinayotgan xar qanday kattalik chiqishdagi mexanik kattaliklarga aylantiriladi. Ikkinchi gurux datchiklarda esa noelektrik kattaliklar elektr kattaliklarga aylantiriladi.
CHiqish signalini kuchaytirish, boshqarish, rostlash, masofadan turib o’lchash qulay bo’lganligi tufayli bu gurux datchiklar texnikada ko’proq qo’llaniladi.
Fotoelektrik datchiklar avtomatik boshqarish tizimlarini eng ko’p tarqalgan elementlar xisoblanadi. Ular detall o’lchamlarini, maxsulot qalinligini, yuzalarga ishlov berish sifatini, rangini, ko’rinishini, zichligini o’lchaydigan qurilmalarda xamda eletr yoritish vositalarini avtomatik o’chirish va yoqishda, xavodagi tutun miqdorini va suvni loyqaligini o’lchovchi qurilmalarda, gaz analizatorlarida, maxsulot sifatini aniqlashda, xisoblash qurilmalarida xamda xilma-xil ximoya vositalarida qo’llaniladi.
Fotoelektrik datchiklarda ko’proq qabul qiluvchi organlar
sifatida vakuumli fotoelementlar, fotorezistorlar, fotodiodlar, fototriodlar fototiristorlar va svetodiodlarda qo’llaniladi. Bunday datchiklarda ularni ishchi
yuzasiga tutashgan yorug’lik oqimi asbobni elektr o’tkazuvchanligini o’zgarishiga olib keladi. Fotoelement – shunday qurilmaki, unda yorug’lik energiyasi elektr energiyasiga aylantiriladi. Qarshiligi yoritilganlikka bog’lik bo’lgan yarimo’tkazgichli asbobga fotorezistor deyiladi. Ular sulьfit yoki selenit kadmiy asosida yaratiladi. Ularda yoritilganlik ortsa qarshilik kamayadi. Fotorezistorlarni tuzulishi (a), shartli belgilanishi (b, v), tavsifi (g), tokni turli kuchlanganlikda kuchlanishga bog’liqligi (d) va ulanish sxemasi (e) 20-rasmda ko’rsatilgan. 1 2 3 b)
a) R v) Ye g) I If Isr Rn It U d) ye) 20-rasm. Fotorezistor. 1-elektrodlar, 2- yarimo’tkazgichli katlam, 3-dielektrik asos, Iyo – yorug’lik toki, Ik- qorong’ulik toki. Fotorezistorlarda yorug’lik ta’sirida elektronlar soni ko’payib elektr o’tkazuvchanlik ortadi. Yorug’lik ta’sirida yarimo’tkazgichni o’tkazuvchanligini ortishiga ichki fotoeffekt deb ataladi. Fototok If yorug’lik toki Iyo va qorong’ulik toki Ik ayirmasiga teng, ya’ni If=Iyo-Ik Fotodiod yarimo’tkazgichli yorug’lik energiyasini qabul qiluvchi qurilma xisoblanadi va unda yorug’lik ta’sirida elektr zaryadlarini tartibli xarakati sodir bo’ladi. Fotodiodni ishlashi yorug’lik ta’sirida P- n o’tishdagi teskari tokni 20 o’sishiga asoslangan. Fotodiodga manbaa kerak emas, chunki o’zi tok generatori xisoblanadi va u tok Ye ga proportsional. P-n o’tish yuzasi katta bo’lgan va maxsus yorug’lik energiyasidan elektr energiyasi olish uchun mo’ljallangan fotodiodga quyosh batareyalari deyiladi. Fotodiodlar yasashda kremniy, germeniy, selenlardan foydalaniladi. Quyosh elementlari koinot kemalarida elektr energiyasi manbai sifatida ishlatiladi. Fotodiod tuzilishi va ulanishi 21-rasmda ko’rsatilgan. linza F F Ryu If F n R R Uch 21-rasm. Fotodiodni tuzilishi va ulanish sxemasi. Fototriodlar (fototranzistorlar) nurlanish energiyasi ta’sirida fototokni kuchaytirish xususiyatiga ega. Uni fotodioddan afzalligi shundaki, uni ishini yorug’lik oqimi bilangina emas balьki, bir vaqtda elektr signali orqali xam boshqarish mumkin. Fototranzistorlarda P-n o’tish – kolektor – baza fotodiodni anglatadi. Fototranzistorni tuzilishi va ulanish sxemasi 22-rasmda keltirilgan. F n F K E K B B E a) k b e b) v) 22-rasm. Fototranzistorning ulanish sxemasi va tuzilishi. a) tuzilishi, b) ulanish sxemasi, v) shartli belgilanishi. Yorug’lik ta’siri asosida elektron va teshiklar xosil bo’ladi. Teshiklar asosning noasosiy tashuvchilari bo’ladi va manbaaning elektr maydoni ta’sirida kollektorli o’tishdan o’tib, foton If ni xosil qiladi. Elektronlar esa potentsialli to’siq kuchlanishini kamaytirib, teshiklarga emitterdan asosga o’tish imkoniyatini yengillashtiradi. Bu esa fototokni kupaytiradi. Fototranzistorlar fototelegrafda, fototelefonda va xisoblash texnikasida keng qo’llaniladi. R 21 T Ryu + - 23-rasm. Fototranzistorni manbaaga ulanishi. Fototiristor yoruglik bilan boshqariladigan R-n-P-n o’tishli 4 qatlamli yarim o’tkazgichli asbobdir. Uch va undan ortiq R-n o’tishga ega bo’lgan nurlanishni fotogolьvanik qabul qiluvchi asbobga fototiristor deyiladi. Yorulik va
boshqaruvchi tok yo’qligida fototiristor yopiq bo’ladi va undan qorongulik toki o’tadi.
|
| |
