|
"Dasturiy injiniring" fakulteti "Axborot texnologiyalarining
|
| Sana | 24.04.2024 | | Hajmi | 20.47 Kb. | | #206507 |
Bog'liq Logical thinking 8, 7, 06, 3- mavzu. Robotlarning yuritmalari, ularning sxemalari va elemen, ATV, Fevral IPI hisobot
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
“Dasturiy injiniring” fakulteti “Axborot texnologiyalarining
dasturiy ta’minoti” kafedrasi 301-23 dasturiy injiniring o’zbek guruhi
magistranti Abduxakimova Mo’tabarxonning
“Deklorativ dasturlash” fanidan
Amaliy topshiriq №1
Qabul qildi: Yuldashev Z. B.
Toshkent 2024
Mantiqiy fikrlashning usul va vositalari
Islom faylasuflari, jumladan, Forobiy misolida insonni “ruh va aql” kabi tushunchalar bilan ifodalaganlar. Aristotel va Aflotun falsafasi va ta’sirlari islomning “ruh va aql” munozaralarining asosini tashkil etadi.Ikkala faylasuf ham Suqrotning davomchilaridir. “Ikkinchi muallim” va ikkinchi islom faylasufi Forobiy bu ikki faylasufdan olgan ta’sirlari bilan inson tushunchasini o’z falsafasiga kiritadi. Aristotel va Aflotun o’z fikrlarini murosaga keltirishga, murosa asosida yangi tuzum qurishga harakat qiladilar. U Aristotel falsafasini qayta ko'rib chiqadi va uni Platonik shaklga soladi va ruh nazariyasi Forobiy falsafasining asosini tashkil qiladi. Ikkala tushuncha ham tadqiqotda "aql-ruh" shaklida yagona nazariya sifatida berilgan. Forobiy falsafasi "har bir inson tabiatan baxtli bo'lishni xohlaydi" taklifiga asoslanganligi ta'kidlangan.Kalom tafakkurining qalb tushunchasi, ayniqsa, sunniy Moturidiy va Ashariy va biz ularni salafiy deb qabul qilishimiz mumkin bo‘lgan Imom Abu Hanifa kabilar birinchi o‘ringa keladi. Aristotelning fikricha, mavjudot mavjudligining to'rtta sababi bor. Moddiy, jismoniy, jinoyatchi va yakuniy (maqsadli) sabab. tomondan aqlga, ob'ektga tegishli deb qabul qiladi. Bu qabul tushunchadan ob'ektga, ob'ektdan tushunchaga o'tish, ya'ni har ikki faylasuf (Aristotel va Forobiy) tafakkurida ontologiya qilish imkoniyatidir. Hozirda "Inson nima? Inson qanday mavjudot? U qayerda joylashgan? va shu kabi savollar juda ko'p. Savollar odamlar haqida berilishi mumkin bo'lgan o'nta savoldan faqat uchtasi. Ongda bu tushunchalar (o‘n toifa) o‘rtasida ikki xil bog‘lanish mavjud. Birinchisi, asosiy (shaxsiy) bog'lanish, ikkinchisi tasodifiy bog'lanishdir. Bu ikki turdagi bog‘lanish predmetlarda o‘xshashlik (musobih) yoki alohidalik (mubayin) ko‘rsatadi. Inson nima va u qanday mavjudot? Forobiy ta’riflaridan birida inson «ikki moddadan tashkil topgan birikma (siyoh)dir». Boshqacha aytganda, inson ikki substansiya, birikma tushunchasi ikki moddaga yuklangan. Birikmalar (ob'ektlar) hosil bo'lish va parchalanishga duchor bo'ladi. Demak, inson ikki substansiya sifatida shakllanish va yemirilishga tobe mavjudotdir. Inson yashaydigan soha ikki oddiy komponentdan tashkil topgan birikma bo'lib, ular "modda va shakl". Boshqacha qilib aytganda, bu Aristotel yuqorida aytib o'tgan ikkita sababdir. Shunday qilib, bu birikma demak, Forobiy tafakkurida inson olamdagi shakllanish va yemirilish qonuniga bo’ysunuvchi qo’shma mavjudotdir. Koinot va insonning tarkibiy qismlaridan biri bo'lgan materiya Empedoklning to'rtta element turidan biridir. Boshqa ta'rifga ko'ra, Inson tirik turlardan biridir. Inson tirik mavjudot sifatida, Forobiy fikricha, mavjud emas va o'likdir. Inson koinotdagi mavjudotlardan biri, tirik tur, inson esa "tafakkur va o'limdir". Tirik bo'lish nuqtai nazaridan, inson oziq-ovqat ozuqa oladigan ob'ektdir. Inson - bu fikrlash hissi. Ta'limda esa inson maqsad sababi bilan belgilanadi. Inson eng oliy komillikka erishish uchun yaratilgan mavjudot. Hozirgi zamonda aqliy kuchi va qilish qobiliyati nuqtai nazaridan inson o'z ixtiyoridagi ishlar va sabablarni ajratib turuvchi kuch sifatida ta'riflanadi. Bu kuch nima foydali ekanligini tushunmagunicha, ish va sabablarni kuzatadi.Inson to‘quvchi yoki kotib bo‘lib tug‘ilmaydi. Biroq u fe'l va san'atga moyil bo'lib tug'iladi. Aniqrog‘i to‘siq bo‘lmasa, inson o‘zi uchun oson bo‘lgan ishni qilishga moyil bo‘ladi, lekin inson tug‘ma ravishda barcha san’atlarga moyil emas. Shuning uchun odamlar aqliy fazilatlarga tayyor bo'lib tug'ilmaydi. Xuddi shunday insonlar ham tug'ma yomon ishlarga moyil bo'lishi mumkin emas. U holda kimlardir san’atga moyil bo‘lib, ba’zilari birinchi fazilatga, ba’zilari boshqasiga moyil bo‘ladilar. Forobiy nazarida bu “eng mahbub” payg‘ambardir. eng mukammal aql payg‘ambarning aqlidir. Forobiyning inson tushunchasida, eng avvalo, kamolotga borish borki, u inson oldiga maqsad qilib belgilagan.Forobiyning kamolotga yo‘naltirilgan insoniy tasavvurining asosini uning ilk asarlarida tasavvufiy-diniy tafakkur, keyingi asarlarida esa uni Muallim us-Soniy qiladigan mantiq tushunchasi tashkil etadi. Forobiy tafakkurida inson ikki asosdan iborat bo’lib, ulardan biri materiya, ikkinchisi shakldir. Demak, inson jon va materiyadan tashkil topgan birikmadir. Ruh bu birikmaning prinspi bo'lib, bu tamoyil superlunar olamiga tegishli. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Forobiyning insoniy tasavvuri o‘z tabiatiga ko‘ra moddiy shakl, qilayotgan ishlariga ko‘ra esa oliy amaldor tasavvuridir. Forobiy uchun din, siyosat, axloq, falsafa va ko‘plab sohalar o‘zaro chambarchas bog‘liqdir. Ayniqsa, u mavjud bo‘lgan madaniyatning ta’sirini hisobga olsak, uning din va falsafa muammosi bilan shug‘ullanmagan bo‘lishi mumkin emas. Xususan, Aristotelning falsafiy qarashlarini talqin qilgan va o‘rta asr falsafasining asosiy muhokama mavzusi bo‘lgan falsafadin munosabatlari bilan shug‘ullangan Forobiy o‘z falsafasida ko‘p jihatdan ana shu munosabatga asoslangan tizimni o‘rnatgan va bu masala ustida sinchkovlik bilan ishlagan.Forobiy Aristotelning falsafiy tizimini haqiqatning yagona haqiqiy ifodasi deb hisoblab, ilgari surgan din tushunchasini shu doirada ko'rib chiqadi. Diniy talqinlarni ular anʼanada boʻlgan falsafiy asoslar atrofida izohlaydi va belgilaydi. Shuningdek, u din hodisasiga falsafiy izoh berishni maqsad qilgan.
Mantiqiy fikrlash bir qator tamoyillar, qoidalar yoki mezonlar asosida fikrlash va qaror qabul qilish jarayonini o'z ichiga oladi. Mantiqiy fikrlash qobiliyatingizni oshirishning ba'zi usullari va vositalari:
1. Tanqidiy fikrlash: Bu ma'lumotni ob'ektiv va mantiqiy tahlil qilish va baholashni o'z ichiga oladi. U argumentlarni o'rganish, taxminlarni aniqlash, dalillarni baholash va mantiqiy xatolarni tan olishni o'z ichiga oladi.
2. Deduktiv fikrlash: Bu mantiqiy fikrlash usuli bo'lib, umumiy tamoyillar yoki binolardan aniq xulosalar chiqarishni o'z ichiga oladi. U generaldan o'ziga xoslikka o'tish naqshiga amal qiladi.
3. Induktiv fikrlash: Bu deduktiv fikrlashning aksi. Bu aniq kuzatishlar yoki dalillar asosida umumiy xulosalar chiqarishni o'z ichiga oladi. U o'ziga xoslikdan generalga o'tadi.
4. O'g'irlash: Bu aniq bo'lmasa ham, mavjud dalillarga asoslangan eng ehtimolli tushuntirish yoki gipotezani shakllantirishni o'z ichiga oladi. U odatda ilmiy izlanishlar va muammolarni hal qilishda qo'llaniladi.
5. Syllogistic Reasoning: Bu ikki asos va xulosa bilan mantiqiy dalil yaratishni o'z ichiga olgan deduktiv fikrlash shaklidir. U ma'lum bir tuzilishga amal qiladi: asosiy asos, kichik asos va xulosa.
6. Analitik fikrlash: Bu murakkab ma'lumotlarning tarkibiy qismlari va munosabatlarini tushunish uchun kichikroq qismlarga bo'linishni o'z ichiga oladi. Bu muammolarni hal qilish va qaror qabul qilish uchun foydalidir.
7. Mantiqiy xatolar: O'zingizni ad hominem hujumlari, somon odamining dalillari va hissiyotlarga murojaat qilish kabi umumiy mantiqiy xatolar bilan tanishtiring. Ushbu xatolarni tan olish noto'g'ri fikrlashdan qochishga yordam beradi.
8. Muammoni hal qilish usullari: aqliy hujum, qaror matritsalari, ildiz sabablarini tahlil qilish va ilmiy usul kabi muammolarni hal qilishning turli usullarini o'rganing va mashq qiling.
9. Venn diagrammalari va mantiqiy diagramma: Ushbu vizual vositalar ma'lumotni tartibga solish va turli elementlar o'rtasidagi munosabatlarni tushunishga yordam beradi.
10. Amaliyot jumboqlari va oʻyinlar: mantiqiy fikrlash qobiliyatingizni qiziqarli tarzda amalga oshirish uchun Sudoku, shaxmat, mantiqiy boshqotirmalar va strategiya oʻyinlari kabi mashgʻulotlar bilan shugʻullaning.
11. Taxminlarni baholang: argumentlar yoki e'tiqodlar asosidagi taxminlarni so'rang. Bu yashirin noto'g'ri va noto'g'ri fikrlashni ochishga yordam beradi.
12. Teskari fikr bildiring: fikrlash jarayonini boshqalar bilan muhokama qiling va fikr-mulohazalarga ochiq bo'ling. Bu sizning mantiqingizdagi bo'shliqlarni aniqlash va ko'nikmalaringizni yaxshilashga yordam beradi.
13. Doimiy o'rganish: Qiziq va ochiq fikrli bo'ling. Kitob o'qing, kurslar oling va fikringizni shubha ostiga qo'yadigan va sizni turli nuqtai nazarlarga ochib beradigan mavzularda muhokama qiling.
Ushbu usullar va vositalarni fikrlash jarayoningizga kiritish va ularni muntazam ravishda mashq qilish orqali siz mantiqiy fikrlash qobiliyatingizni oshirishingiz va muammolarni hal qiluvchi va qaror qabul qiluvchi yanada samarali bo'lishingiz mumkin.
Mantiqiy fikrlash asosli xulosalarga kelish uchun tuzilgan, tizimli tarzda fikrlashni o'z ichiga oladi. Mana mantiqiy fikrlashni kuchaytirishning ba'zi usullari va vositalari:
1. Taxminlarni aniqlang: Har qanday argument yoki vaziyatda asosiy taxminlarni tan oling. Ularning haqiqiyligiga ishonch hosil qilish uchun ularni so'rang.
2. Dalillarni baholang: Taqdim etilgan dalillarni va uning xulosaga aloqadorligini baholang. Dalillar ishonchli va xulosani tasdiqlash uchun etarlimi yoki yo'qligini ko'rib chiqing.
3. Tahlil argumentlari: Murakkab dalillarni ularning tarkibiy qismlariga ajrating. Binolarni (xulosa tasdiqlovchi bayonotlar) va xulosaning o'zini aniqlang.
4. Deduktiv mulohaza yuritishni qo'llang: Umumiy tamoyillar yoki binolarga asoslangan xulosalar chiqarish uchun deduktiv fikrlashdan foydalaning. Agar binolar to'g'ri bo'lsa, xulosa mantiqiy ravishda bajarilishi kerak.
5. Ishlab chiqaruvchi induktiv fikrlash: Muayyan kuzatishlar yoki dalillar asosida umumlashtirishlar qiling. Deduktiv fikrlash kabi aniq bo'lmasa-da, induktiv fikrlash hali ham taxminiy xulosalarga olib kelishi mumkin.
6. Mantiqiy xatolardan saqlaning: Aylanma fikrlash, noto'g'ri o'xshatish yoki ad hominem hujumlari kabi fikrlashdagi keng tarqalgan xatolardan xabardor bo'ling. Ushbu xatolarni aniqlashni o'rganish mantiqiy fikrlashni kuchaytiradi.
7. Tanqidiy fikrlash: Ma'lumotni tahlil qilish, sintez qilish va baholashni talab qiladigan faoliyat bilan shug'ullanish. Bu maqolalar yoki kitoblardagi jumboqlar, munozaralar yoki dalillarni tahlil qilishni o'z ichiga olishi mumkin.
8. Sillogistik fikrlashdan foydalaning: asosiy asos, kichik asos va xulosadan iborat mantiqiy dalillar bo'lgan sillogizmlardan foydalaning. Ushbu fikrlash shaklini o'zlashtirish asosli dalillarni yaratishga yordam beradi.
9. Aniqlikni qidiring: Aniq tushunishni ta'minlash uchun noaniq bayonotlar yoki tushunchalarni aniqlang. Tildagi aniqlik mantiqiy fikrlash uchun juda muhimdir.
10. Aqliy o'ylab ko'ring, hissiy emas: his-tuyg'ular hukmni xiralashtirishi mumkin. Vaziyatlarni ob'ektiv baholashga va his-tuyg'ularni mantiqiy tahlildan ajratishga intiling.
11. Amaliyot muammosini hal qilish: Muammolarga tizimli ravishda yondashing, ularni kichikroq, boshqariladigan qismlarga ajrating. Strategiyalarni ishlab chiqish va potentsial echimlarni baholash uchun mantiqiy fikrlashdan foydalaning.
12. Rasmiy mantiqni o'rganing: Rasmiy mantiq fikrlash uchun tuzilgan asosni, jumladan, taklif va predikat mantiqini taqdim etadi. Mantiqiy operatorlar va haqiqat jadvallarini tushunish mantiqiy fikrlash qobiliyatingizni oshirishi mumkin.
13. Aqliy mashqlarda kirish: Muntazam ravishda jumboqlar, aqliy o'yinlar yoki mantiqiy o'yinlar bilan fikringizni shubha ostiga qo'ying. Ushbu tadbirlar mantiqiy fikrlash va muammolarni hal qilish qobiliyatlarini rag'batlantirishi mumkin.
14. O'ylash jarayoningiz haqida fikr yuriting: Muammolarga qanday yondashishingiz va qaror qabul qilishingiz haqida vaqti-vaqti bilan fikr yuriting. Mantiqiy fikrlash qobiliyatingizni yaxshilash yo'llari bor-yo'qligini ko'rib chiqing.
15. Doimiy o'rganish: Mantiq - bu vaqt o'tishi bilan aniqlanishi mumkin bo'lgan mahorat. Qobiliyatlaringizni mustahkamlash uchun turli kontekstlarda mantiqiy fikrlashni o'rganish va qo'llash imkoniyatlarini doimiy ravishda qidiring.
Ushbu usullar va vositalarni fikrlash jarayoningizga kiritish orqali siz mantiqiy fikrlash qobiliyatingizni oshirishingiz va muammolarni yanada samarali hal qiluvchi va tanqidiy fikrlovchiga aylanishingiz mumkin.
|
| |
