Defarmatsiya (deformatsiya) puxtalanishini o'lchash va nazorat qilish uchun kombinatsiyalangan usullarni qo'llash, materialshunoslik, qurilish va muhandislikning ko'plab sohalarida muhim ahamiyatga EGA

Download 18.14 Kb.
Sana	04.04.2024
Hajmi	18.14 Kb.
	#188051

Bog'liq
asdasd
jamshidbek1, 2020 (3), FAN DASTUR MKMT uzb, O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovalar vazirligi, Introduction to CLT, 5c3872cad320e, DOC Document, 11-mavzu, imtixon, jashs-article-p551, MULTI LEVEL PRACTICE TEST 3, 1-dars, Лабо ва Мерс хизмати, 7-Mavzu Oqova suvlarni tozalash usullari, Lecture Note 10

4. Defarmatsiya (deformatsiya) puxtalanishini o'lchash va nazorat qilish uchun kombinatsiyalangan usullarni qo'llash, materialshunoslik, qurilish va muhandislikning ko'plab sohalarida muhim ahamiyatga ega. Defarmatsiya, materialning tashqi kuchlar ta'sirida o'z shaklini yoki o'lchamlarini o'zgartirishi jarayonidir. Puxtalanish esa, materialning ichki tuzilishidagi o'zgarishlar natijasida yuzaga keladigan jarayondir, bu o'zgarishlar materialning mekanik xususiyatlariga ta'sir qiladi. Kombinatsiyalangan usullar, turli xil fizikaviy va kimyoviy jarayonlarni o'z ichiga olgan holda, bu ikki jarayonni aniqroq tushunish va nazorat qilish imkonini beradi. Quyida defarmatsiya va puxtalanishni o'lchash va nazorat qilishning ba'zi kombinatsiyalangan usullari keltirilgan:
### 1. Ultratovushli Tekshiruv
Ultratovushli tekshiruv usuli, materiallarning ichki tuzilishidagi defekt va o'zgarishlarni aniqlash uchun ultratovush to'lqinlaridan foydalanadi. Bu usul, puxtalanish va defarmatsiya darajasini aniq baholash imkonini beradi, chunki ultratovush to'lqinlari materialning ichkarisida turlicha tarqaladi va bu tarqalish materialning xususiyatlariga bog'liq.
### 2. Rentgen Difraksiyasi
Rentgen difraksiyasi usuli, kristall tuzilishdagi o'zgarishlarni, jumladan, puxtalanish va defarmatsiya natijasida yuz beradigan mikrostrukturaviy o'zgarishlarni aniqlash uchun qo'llaniladi. Bu usul materialning atom yoki molekulyar darajasidagi tuzilishini o'rganish imkonini beradi, bu esa puxtalanish va defarmatsiya jarayonlarini chuqurroq tushunishga yordam beradi.
### 3. Elektron Mikroskopiya
Elektron mikroskopiya, juda yuqori o'lchamdagi tasvirlarni olish imkonini beradi, bu esa materialning yuzasi va ichki tuzilishidagi o'zgarishlarni, jumladan, defarmatsiya va puxtalanishni batafsil ko'rish imkonini beradi. Bu usul, materialning mikro va nano darajasidagi o'zgarishlarini kuzatish uchun juda qimmatli.
### 4. Mekanik Sinovlar
Mekanik sinovlar, jumladan, tortish, bosim va egilish sinovlari, materialning mekanik xususiyatlarini, shu jumladan uning defarmatsiya va puxtalanishga qarshilik darajasini baholash uchun qo'llaniladi. Bu sinovlar materialning yuk ostidagi xatti-harakatini aniqlash imkonini beradi.
### 5. Termal Analiz
Termal analiz usullari, jumladan diferentsial skanerlash kalorimetriyasi (DSC) va termogravimetrik tahlil (TGA), materialning haroratga bog'liq xususiyatlarini, shu jumladan defarmatsiya va puxtalanishga ta'sirini o'lchash uchun ishlatiladi. Bu usullar materialning termal barqarorligini va harorat o'zgarishiga reaksiyasini baholash imkonini beradi.
Bu kombinatsiyalangan usullar, materialshunoslik, qurilish, aviasiya, kosmik va boshqa sohalardagi muhandislar va tadqiqotchilar uchun defarmatsiya va puxtalanish jarayonlarini chuqurroq tushunish va ularni samarali nazorat qilish imkonini beradi.

5. Elektron kontakt puxtalanish (ECP) elektronika va materialshunoslikda keng tarqalgan muammo hisoblanadi. Bu, metallar o'rtasidagi elektr kontakt joylarida yuzaga keladigan, elektron o'tkazish jarayoni natijasida metallarning oksidlanishi va korroziyasi kabi fizikaviy va kimyoviy jarayonlarni o'z ichiga oladi. ECP, qurilmalar ishlashini sezilarli darajada pasaytirishi, ularning ishonchliligini kamaytirishi va hatto ularni ishdan chiqarishi mumkin. Bu jarayonning fizikaviy asoslarini tushunish, muammo yechimlarini ishlab chiqishda muhim ahamiyat kasb etadi.
### Elektron O'tkazish va Oksidlanish
Elektron kontakt puxtalanishining asosi elektron o'tkazish jarayonida yuz beradi. Elektr toki metallardan o'tganda, elektronlar metall atomlaridan boshqa atomlarga o'tadi. Agar kontakt yuzasida namlik yoki oksidlanuvchi moddalar (masalan, kislorod) mavjud bo'lsa, bu jarayon metalning kimyoviy reaktsiyaga kirishishiga olib kelishi mumkin, bu esa metalning oksidlanishiga sabab bo'ladi.
### Galvanik Korroziya
Metallar orasidagi elektr potentsiallar farqi tufayli galvanik korroziya yuzaga kelishi mumkin. Bu, ikki turli metall kontakt qilganda, ulardan biri anod (korroziya uchun kurban bo'ladigan metall), ikkinchisi esa katodga aylanadi. Elektr tokining o'tishi natijasida anodda metall erib, korroziya mahsulotlari hosil qiladi. Bu jarayon nam muhitda tezlashadi, chunki suv elektronlar va ionlarning o'tishini osonlashtiradi va korroziyani kuchaytiradi.
### Lokalizatsiya Qilingan Korroziya
Ba'zi holatlarda, korroziya faqat metallning ma'lum bir qismida, masalan, mikrochiplar yoki kontaktlar yuzasida lokalizatsiya qilinishi mumkin. Bu, namlik yoki ifloslanish tufayli yuzaga keladigan elektr maydonlarining o'zgarishi natijasida yuz beradi. Lokalizatsiya qilingan korroziya, ayniqsa, elektron qurilmalarda muammo tug'diradi, chunki u o'tkazuvchanlikni pasaytiradi va qismlarning ishdan chiqishiga olib kelishi mumkin.
### Korroziya Mahsulotlarining Yig'ilishi
Metallarning korroziyasi natijasida hosil bo'lgan mahsulotlar (masalan, oksidlar) elektron o'tkazuvchanlikni pasaytirishi mumkin. Bu, kontaktlarning ishonchliligini kamaytiradi va elektron qurilmalarning umumiy ishlashini yomonlashtiradi. Shuningdek, bu mahsulotlar namlikni ushlab turishi va shu orqali korroziyani yanada kuchaytirishi mumkin.
### Temperatura Ta'siri
Yuqori temperatura, korroziya jarayonini tezlashtirishi mumkin, chunki u kimyoviy reaktsiyalar tezligini oshiradi va ba'zi metallarning oksidlanishiga yordam beradi. Shuningdek, yuqori haroratlar materiallarning fizikaviy xususiyatlarini o'zgartirishi va ularning strukturasiga zarar yetkazishi mumkin, bu esa korroziyani yanada tezlashtiradi.
Elektron kontakt puxtalanishining oldini olish va uni kamaytirish uchun muhandislar va tadqiqotchilar turli yondashuvlarni, jumladan korroziyaga chidamli materiallardan foydalanish, qurilmalarni quruq va toza saqlash, korroziyani inhibe qiluvchi qoplamalar qo'llash va boshqalarni qo'llaydilar.

6. Ion implantatsiyalash texnologiyasi (inglizcha: ion implantation technology), yarimo'tkazgichlar va boshqa materiallarni modifikatsiyalash va ularning xossalarni nazorat qilish uchun qo'llaniladigan muhim texnologiyalardan biridir. Bu texnologiya asosan mikroelektronika sanoatida, xususan, tranzistorlar, diodlar va boshqa yarimo'tkazgich qurilmalarini ishlab chiqarishda keng qo'llaniladi. Ion implantatsiyalash orqali materialning sirt qatlamiga turli xil ionlar yuqori tezlikda urib chiqariladi, natijada materialning elektr, mexanik va kimyoviy xossalarida o'zgarishlar yuz beradi.
### Ion implantatsiyalashning asosiy qadamlari va xususiyatlari:
1. **Ion Manbai**: Avvalambor, kerakli elementning ionlari ion manbaidan hosil qilinadi. Bu ionlar aniq elementning atomlaridan elektronlarini ajratib olish yo'li bilan yaratiladi.
2. **Tezlashtirish**: Keyin, ionlar kuchli elektr maydoni yordamida tezlashtiriladi. Ularning tezligi materialning chuqurlikka qanchalik chuqur kirib borishini belgilaydi.
3. **Yo'naltirish**: Tezlashtirilgan ionlar ma'lum bir burchak ostida va aniq geometriya asosida nishonga yo'naltiriladi. Bu jarayon nishonning aniq joylariga ionlarni joylashtirish imkonini beradi.
4. **Implantatsiya**: Ionlar nishon materialga urilganda, ular materialning atomlari bilan to'qnashadi va materialning sirt qatlamiga joylashadi. Bu jarayon materialning elektron tuzilishini va shu tariqa uning xossalarini o'zgartiradi.
5. **Annealing**: Ion implantatsiyasi jarayonida material zarar ko'rishi mumkin. Shuning uchun, implantatsiyadan keyin, materialni qayta isitish (annealing) jarayoni qo'llaniladi. Bu jarayon materialning tuzilishini tiklashga va implantatsiya natijasida hosil bo'lgan yangi xossalarini optimallashtirishga yordam beradi.
### Ion implantatsiyalashning afzalliklari:
- **Aniqlik**: Ion implantatsiyalash yuqori darajada nazorat qilinadigan jarayon bo'lib, juda aniq dozalarda va chuqurliklarda ionlarni kiritish imkonini beradi.
- **Moslashuvchanlik**: Turli xil materiallar va ion turlarini qo'llash orqali keng qamrovli xossalarga erishish mumkin.
- **Takrorlanuvchanlik**: Jarayon yuqori darajada takrorlanuvchan natijalarni ta'minlaydi, bu esa sanoat ishlab chiqarishda juda muhimdir.
Ion implantatsiyalash texnologiyasi elektronika, fotovoltaika, materialshunoslik va hatto biomeditsina kabi turli sohalarda qo'llaniladi, bu esa uning muhim va ko'p qirrali texnologiya ekanligini ko'rsatadi.

Download 18.14 Kb.