|
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti
|
| bet | 5/6 | | Sana | 16.12.2023 | | Hajmi | 56.84 Kb. | | #120360 |
Bog'liq Boltayev Pirali kurs ishi Шаблон резюме Бойкобилов Сухроб(1), 310.R.Durdona.TIS, Taqdimot (1), task 1, 9-sinf Ona tili va adabiyot imtihon javoblari 2023 @ustoz, ERUS-special issue-6-2023, 2931-Article Text-5968-1-10-20220425, 1 amaliy, 7- халкора журналларга макола кабул килиш talablar (1), 11-mavzu. Bulutli hisoblash turlari, PowerPoint dasturi-2020 №4, AX-XAVFSIZLIGI.1-MI, Firma tashkil etilishini va faoliyatini huqu~, Lecture 2Madaniyati. 3 davlat davrida o’rta asr umumkoreys madaniyatiga asos solingan. Bu davr mafkurasida ibtidoiy eʼtiqod va tasavvurlar saqlanib qolgan. Konfutsiylik va buddizm kirib kelishi bilan (rasmiy din va mafkura sifatida) Madaniyatga xitoy adabiyota va yozuvi taʼsir qilgan. Dastlabki tarixiy asarlar xitoy tilida yozilgan. Shimoliy Koreyada (kanso anaka) saqlanib qolgan maqbaralar arxitektura va tasviriy sanʼat rivojidan dalolat beradi. Tasviriy sanʼatning freska turi bilan (bo’rtma surat .) Maqbara devori va potolokni bezatgan yo(ruxlar ,fantastik xayvon va qushlar...) Kyondju rayonidagi arxeologik yodgorliklar Silla davlati hunarmandchiligi yuksak bo’lganligidan dalolat beradi . "Oltin toj kuroni" ( V-asr) sof oltindan ishlangan toj , uzuk, bilaguzuk, sirg’a, kurollar ...
VII asr urtalarida Kyondjuga astronomik rasadxona qurilgan. (Ulug’bek rasadxonasi). Umumxalq tili tili shakllangan VII asr oxirida olim Solchxon Xitoy iyerogliflari asosida koreys tili fonetikasi va gramatik tuzilishiga mos yozuv sistemasini yaratgan. Konfutsiylik buddizm asosidagi o'rta asr mafkurasi birligi Koreyaning Tan sullolasi bilan mustahkam madaniy aloqada bo’lishiga yordam bergan. Ko’pchiligi Chananda (Xitoy) ukib kelgan Ular orasida budda roxiyabi Xe Chxo (8-asr) ham bor edi. U Xitoydan Hindiston va O’rta Osiyoga sayohat qilgan."Hindiston podshoxliklari haqida hikoyalar " (Saklangan manba) Xitoyda taʼlim olganlardan biri olim va yozuvchi Chxve ChxuVan (858-951) Poeziya va hikoyachilik janrlari rivojlangan.
2.2.O’rta asrlarda Koreya madaniyati
Koreyaning anʼanaviy madaniyati Koreyaning 1945-yilda boʻlinishidan oldingi Koreya va janubiy Manchuriyaning umumiy madaniy va tarixiy merosini oʻz ichiga oladi. Manjuriya Shimoliy-sharqiy Osiyodagi qadimiy geografik va tarixiy mintaqa, jumladan, Xitoy va Rossiya kabi mamlakatlar hududining maʼlum bir qismidan tashkil topgan hududdan iborat edi. Dunyodagi eng qadimgi uzluksiz madaniyatlardan biri sifatida koreyslar oʻzlarining anʼanaviy rivoyatlarini naʼmuna qilib koʻrsatadilar9.
XX asrning oʻrtalaridan boshlab Koreya hududi Shimoliy Koreya va Janubiy Koreya davlatlari oʻrtasida boʻlinib ketdi, natijada bugungi kunda ham kuzatilishi mumkin boʻlgan bir qator madaniy farqlar paydo boʻldi10. Choson sulolasidan oldin koreys shamanizmi koreys madaniyatida chuqur ildiz otgan edi
Tarixi.Tungi xalqi (soʻzma-soʻz tarjima qilganda „sharqiy kamonchilar“ maʼnosini bildiradi) miloddan avvalgi uchinchi ming yilliklarda Manjuriya hududida istiqomat qilgan. Mazkur xalqning urf-odatlari hozirgi Shimoliy Koreya odatlariga mutanosib. Afsonaga koʻra, Hvan ung ismli mavjudot osmondan yerga tushib, u yerda odam boʻlishni xohlaydigan yoʻlbars va ayiqni uchratgan. Faqat ayiqning xohishi amalga oshadi va Hvan ung keyinchalik shu odamga aylangan ayiqqa turmushga chiqadi. Ikkalasining Dangun ismli oʻgʻli boʻlib, u miloddan avvalgi 2333-yilda Koreyaning birinchi hukmdori sifatida taxtga oʻtiradi. Aytishlaricha, bu afsonaviy podshohning avlodlari qirollikni 1000 yildan ortiq vaqt davomida boshqarib kelishgan.
Koreyaning mahalliy qabilalariga xitoylik muhojirlarning uzluksiz kelib qoʻshilishi tufayli butun yarim orol Vi Man afsonalarida aks ettirilganidek aralash aholi koʻrinishini oladi. Immigrant xalqlar koreys madaniyatini turli oqimlariga taʼsir o‘tkazadilar, masalan, shamanizm va xitoy xalqlari taʼsirida koreys madaniyatida turli oʻzgarishlar yuz beradi.
Shuningdek, koʻplab sohalardagi fikrlar va dunyoqarash qadimgi shamanizmga moslashib ketgan boʻlsa ham, konfutsiylikning koreyslar tomonidan chuqur oʻzlashtirilishi, ular hayotining barcha jabhalariga oʻz taʼsirini oʻtkazmay qolmaydi.
Bugungi kunga Koreya xalqi oʻziga xos koʻplab qadriyatlarini saqlab qolganlar, garchi ular zamonaviy Gʻarb taʼsiri asosan Amerika urf-odatlari aralashuvi ostida yoʻq boʻlib ketayotgangdek koʻrinsa ham, ayrim koreys oilalari hali-hanuz milliy urf-odatlarga xos tarzda hayot kechiradilar.
Janubiy Koreya madaniyati. Janubiy Koreyaning zamonaviy madaniyati Koreyaning ilk ko‘chmanchi qabilalari orasida keng tarqalgan anʼanaviy madaniyatdan kelib chiqqan. Minglab yillar davomida qadimgi Xitoy koʻchmanchilari taʼsirida oʻzgarishlarga uchragan qadimiy Koreya madaniyatini saqlagan Janubiy Koreya, 1945-yilda Koreya boʻlinganidan beri Shimoliy Koreya madaniyatidan ancha uzoqda boʻlgan oʻz madaniy rivojlanish yoʻlini saqlagan holda shimoldan ajralib chiqdi. Janubiy Koreyaning, ayniqsa Seulning sanoatlashtirilishi (mamlakat yoki mintaqada sanoatning keng miqyosda rivojlanishi), urbanizatsiyalashishi (aholining shaharlarga koʻchib oʻtishi) va gʻarblashuvi (gʻarb madaniyatining oʻzlashtirilishi) koreys xalqining hayotida tub oʻzgarishlar paydo qildi. Iqtisodiyot va turmush tarzining o‘zgarishi aholining yirik shaharlarda to‘planishiga (qishloqlari aholisining kamayishiga) olib keldi. Ko‘p avlodli uy xo‘jaliklari kichik oilalarga (ota-ona va ularning farzandlaridan iborat) ajraladi. Bugungi kunda koreys madaniyatining koʻplab elementlari, ayniqsa ommabop madaniyati butun dunyo boʻylab tarqaldi va dunyodagi eng koʻzga koʻringan madaniy kuchlardan biri hisoblanadi.
Shimoliy Koreya madaniyati. Shimoliy Koreyada madaniyatining asosiy oʻziga xosligi shundan iboratki, shimolliklar oʻtmishdagi eng yaxshi deb hisoblangan qadriyatlarni oʻzlarida olib qolishgan va kapitalistik elementlardan toʻliq voz kechishgan. Adabiyot, sanʼat, musiqa va raqs kabi sanʼatdagi ommabop, xalq uslublari va qadriyatlari koreys xalqining chinakam noyob ruhini ifodalovchi vositalar sifatida qadrlanadi.
Shimoliy koreyalik etnograflar, (yaʼni, maʼlum bir jamiyat yoki tashkilotni oʻrganib, ularning xatti-harakatlari va oʻzaro taʼsirini yaqindan kuzatishni oʻz ichiga olgan sifatli tadqiqotlar olib boradigan odamlar) koʻp vaqtlarini toʻgʻri proletar yoki xalq ruhiga ega boʻlgan, jamoaviy ongni rivojlantirishga yordam beradigan, madaniy oqim shakllarni qayta tiklashga sarflaydilar.
Proletar kapitalistik jamiyati nuqtai nazaridan sinflarni marksizm taʼlimoti asosida oʻrganish maʼqullanadi (oriylar tomonidan ishlab chiqilgan kasta tizimi bilan adashtirmaslik kerak), shu jumladan proletarlar va burjuaziya taʼlimotlariga ham mutanosib tarzda ish olib boriladi. Boshqa sinflarga yer egalari, mayda burjuaziya vakillari, dehqonlar va lumpenproletariatlar kiradi, lekin kapitalizm dinamikasi nuqtai nazaridan bu birlamchi doimiy holat hisoblanmaydi.
Shimoliy Koreya raqslarida jonli, optimistik musiqiy va xoreografik ifodalar koʻp qoʻllaniladi. Guruh xalq raqslari va xor qo‘shiqlari anʼanaviy ravishda Koreyaning barcha qismlarida emas, ayrim hududlaridagina ommalashgan. Ular Shimoliy Koreya boʻylab 1990-yillarning boshida maktablar va universitet talabalari orasida targʻib qilinar edi. Oʻz davrida mashxur boʻlgan fermerlarning musiqa ansambllari ham keyinchalik qayta tiklandi.
Budizmning madaniyat va an’analarga ta’siri. Koreya madaniyati buddizmdan chuqur taʼsirlangan, chunki buddizm Koreya madaniyatining oʻziga xos jihatiga aylanib ulgurgan edi, shu jumladan, buddist boʻlmagan koreyslar tomonidan amal qiladigan dunyoviy koreys anʼanalari ham buddizm qoidalariga asoslangan11. 2005-yilda hukumat tomonidan oʻtkazilgan soʻrovlar shuni koʻrsatdiki, janubiy koreyaliklarning chorak qismi buddizm diniga eʼtiqod qiladi. Biroq, Janubiy Koreyadagi buddistlarning haqiqiy soni noaniq, chunki nasroniy aholidan farqli oʻlaroq, buddistlarni aniqlashning aniq yoki eksklyuziv mezonlari mavjud emas. Buddizmning anʼanaviy koreys madaniyatiga qoʻshilishi sababli u rasmiy din emas, balki falsafa va madaniy asos deb qaraladi. Natijada, oʻsha hududdagi aholidan boshqa koʻplab odamlar ham buddizm taʼsir etgan ayrim anʼanalarga rioya qiladigan boʻlganlar. Shunday qilib, dunyoviy dindorlar yoki boshqa dinlarga ergashmaydigan eʼtiqod taʼsirida boʻlganlarni hisobga olsak, Janubiy Koreyada buddistlar soni ancha koʻp deb hisoblanadi. Xuddi shunday, Shimoliy Koreyada buddistlar aholining 4,5 % ni tashkil qilsalar, aholining ancha katta qismi (70 % dan ortigʻi) buddist falsafasi va urf-odatlari taʼsiridagi ateistlardan iborat.
Buddizm Koreyaga 372-yilda12, tarixiy Sidxarta Gautama (buddizm asoschisi) vafotidan taxminan 800 yil oʻtgach, Sobiq Qin shahridan (Shimoliy Xitoyning IV asrdagi davlati) kirib kelgan. Bu davrda mahalliy din shamanizm keng kurtak yozgan edi. Samguk yusa va Samguk sagi qadimiy yozuvlarida 4-asrda Uch shohlik davrida Koreyaga buddist taʼlimotini yoki Dxarmani birinchi boʻlib olib kelgan 3 rohibni qayd etiladi, bular: Malananta — Xitoy janubidagi Serindiya hududidan kelgan hind buddist rohibi; Sundo — Sharqiy Jin sulolasi davrida milodiy 384-yilda Janubiy Koreya yarimorolidagi Baekje qirolligida buddizmni rivojlantirgan rohib; Ado — shimoliy Xitoy davlatidan boʻlgan rohib Sobiq Qin davrida milodiy 372-yilda Markaziy Koreyadagi Silla shahriga va Shimoliy Koreyadagi Goguryeoga buddizmni olib kelgan rohib[18][19]. Tabiatga sigʻinish buddizm urf-odatlariga zid boʻlmaganligi sababli, shamanizm tarafdorlari tomonidan oʻz dinlariga qoʻshilishga ruxsat berilgan. Shunday qilib, buddizmgacha boʻlgan davrda shamanistlar ruhlar qarorgohi deb hisoblagan togʻlar keyinchalik buddist ibodatxonalari joylashgan joyga aylandi.
Garchi u dastlab Goryo (918—1392) davrida davlat mafkurasi sifatida qoʻllab-quvvatlangan boʻlsa ham, Koreyadagi buddizm Choson (milodiy 1392—1897) davrida besh yuz yildan ortiq davom etgan qattiq repressiyaga uchradi. Bu davrda neo-konfutsiylik buddizmning oldingi hukmronligini yengib chiqdi. Buddist rohiblar Yaponiyaning Koreyaga bosqinini qaytarishga yordam berganidan keyingina (1592—1598) buddistlarni taʼqib qilish toʻxtatildi. Koreyada buddizm 1910-yildan 1945-yilgacha davom etgan mustamlakachilik davrida mavqei biroz mustahkamlandi, Choson davrining oxirigacha oʻzining ommaviyligini saqlab qoldi. Biroq, bu buddist rohiblar nafaqat 1945-yilda yapon hukmronligiga chek qoʻyishdi, balki oʻzlarining anʼanalari va amaliyotlarini isloh qilish orqali oʻzlarining oʻziga xos va alohida diniy oʻziga xosliklarini namoyon etdilar. Ular koʻplab buddist jamiyatlariga asos soldilar va rohiblarning yosh avlodi Mingung Pulgyo yoki „xalq uchun buddizm“ mafkurasini yaratdilar. Bu mafkuraning ahamiyati shundaki, u oddiy erkaklarning kundalik masalalariga eʼtibor bergan rohiblar tomonidan yaratilgan.
Raqs va jang san’ati. Koreyada saroy raqsi va xalq raqsi oʻrtasida farq bor. Keng tarqalgan saroy raqslari — ziyofatlarda ijro etiladigan jeongjaemu (정재무) va koreyslarning Konfutsiy marosimlarida ijro etiladigan ilmu (일무) qabilar keng tarqalgan. Shuningdek, Jeongjaemu mahalliy raqslarga (향악정재, hyangak jeongjae) va Oʻrta Osiyo va Xitoydan olib kelingan shakllari ham mavjud. Ilmu fuqarolik raqsi (문무, munmu) va harbiy raqsga (무무, mumu) ham koreyslarning milliy raqslari sirasiga kiradi. Koreyaning koʻplab mintaqalarida koʻplab niqob dramalari va niqobli raqslar ijro etiladi[21]. Anʼanaviy kiyim — bu genja, bu ayollar bayramlarda kiyadigan maxsus kiyimi boʻlib, raqslarda ayollar shu libosda boʻladilar. mazkur libosning yoqa qismida bir nechta pushti rangdagi naqshlar tasvirlangan boʻladi.
Toʻy raqslarining anʼanaviy xoreografiyasi koʻplab zamonaviy spektakllarda oʻz aksini topgan. Mamlakatdagi kuchli raqs anʼanasi bugungi kungacha davom etmoqda, soʻnggi bir necha oʻn yilliklar davomida koʻplab raqs guruhlari tashkil topgan.
Taekkyon, anʼanaviy koreys jang sanʼati, klassik koreys raqsida asosiy markaziy oʻrinni egallaydi. Taekkyon yaxlit harakatning toʻliq tizimi boʻlib, Koreyaning niqob, raqs va boshqa anʼanaviy sanʼat turlariga moslashgan asosiy texnikasini oʻzida namoyon etadi. Taekvondo, koreys jang sanʼati ham 1940-yillarda Koreyada rivojlana boshlagan.
Tasviriy san’at. Koreya yarim orolida topilgan eng qadimgi rasmlar tarixiy davrlarning petrogliflaridir. Buddizmning Hindistondan Xitoy orqali kirib kelishi bilan tasviriy sanʼatning turli usullar joriy etildi. Ushbu texnikalar tezda anʼanaviy tasviriy sanʼatga moslashib ommalashib ketdi. Ammo, mazkur usullar mahalliy texnikalarni ham oʻzida saqlab qoldi. Ular orasida Goguryeo qabrining devoriy suratlari ham bor edi. Koʻpgina qabrlar ichidagi bu devor rasmlari qadimgi Goguryeo xalqining marosimlari, urushlari, meʼmorchiligi va kundalik hayoti haqida bebaho tushunchalar beruvchi qadimiy artefaklar hisoblanadi. Koguryoning vorisi boʻlgan Balxae qirolligi anʼanaviy Goguryeo elementlarining katta qismini oʻzlashtirgan13[22].
Tabiiy landshaftlar, gullar va qushlar kabi mavzular Koreyada mashhur boʻlgan va oʻz oʻrnida naturalizmga moyillik belgilari yaqqol sezilib turgan. Murakkab eng keng tarqalgan materiallar tut qogʻoziga yoki ipak hisoblangan.
XVIII asrda mahalliy xalq texnikasi, xususan, xattotlik va muhr oʻymakorligida ilgʻor oʻzgarishlar yuz bergan.
Choson davrida koreys rangtasvir sanʼatining chaekgeori (kitoblar rasmlari) va munjado (harflar rasmlari) kabi yangi janrlari rivojlanib, koreys madaniyatida kitobga boʻlgan ishtiyoqni va oʻrganishni yanada keng miqyosida rivojlanishiga sabab boʻldi[23][24].
Sanʼat ham anʼanaviy, ham realizm taʼsiri ostida yanada rivojlangan. Misol uchun, Hanning „Temir zavodidagi tanaffus vaqti“ fotografiyasida muskulli erkaklarning ter toʻkayotgani va beton quyish sexida tunuka idishlardan suv ichishi tasvirlangan. Jeong Sonning „Kumgang tog‘idagi Chonnyo cho‘qqisi“ tasviri esa tuman qoplagan baland qoyalardan iborat klassik Koreya manzarasi ifoda etadi.
Hunarmandchilik. Koreyada ishlab chiqarilgan noyob hunarmandchilik toʻplamlari mavjud. Hunarmandchilik sanʼatlarining aksariyat naʼmunalari kundalik foydalanish uchungina yaratilgan boʻlib, koʻpincha estetikaga emas, balki amaliy foydalanishga koʻproq ahamiyat qaratiladi. Anʼanalarga koʻra, uy anjomlari sifatida metall, yogʻoch, mato, lak va sopol buyumlar ishlatilgan, ammo keyinchalik shisha, teri yoki qogʻoz buyumlari ham muomalaga kiritilgan.
Koʻplab murakkab va puxta ishlab chiqilgan hunarmandchilik buyumlari, jumladan, zarhal tojlar, naqshli sopol idishlar, qozonlar yoki bezaklar qazilma ishlari davomida topilgan. Goryeo davrida bronzadan foydalanish juda rivojlangan. Jez, yaʼni misning uchdan bir qismi ruxdan iborat qorishma, koreys hunarmandchiligida ayniqsa mashhur materiallardan biri sifatida qadirlangan. Ammo sulola seladon buyumlaridan foydalanishi bilan mashhur.
Choson davridagi eng mashhur hunarmandchilik buyumlari chinnidan yasalgan va ularning asosi koʻk rangdagi naqshlar bilan bezatilgan. Oʻsha davrda yogʻochsozlik ham rivojlangan boʻlib, shkaflar, sandiqlar, stollar yoki tortmalarni oʻz ichiga olgan yanada murakkab mebel qismlariga yasashlikka sabab boʻlgan. Koreya mebel yasash sanʼati Osiyo va dunyoning eng katta yogʻochga ishlov berish maktablaridan biri sifatida tanilgan. Bu kamida XVII asrdan beri oʻzgarmagan anʼanani saqlab qolgan ming yillikdan koʻproq vaqtga borib taqaladigan hunarmandchilikning bir qismidir. Aynan shu anʼana koreys mebellarini butun dunyo boʻylab antikvar buyum sotuvchilari va kollektorlar tomonidan ekzotik mebellarning eng koʻp savdoga qoʻyilgan sanʼat asariga aylantirdi. Koreyaliklar uslubi sifatida tan olinadigan bu noyob sanʼat Gʻarb tomonidan faqat 1940-yillar oxiri va 1950-yillardagina „kashf qilingan“.
XULOSA
XII asr Koryodagi ijtimoiy-siyosiy hayot o'zaro ichki urushlar va dehqonlar g'alayonlari davri bo'lib, bu davlatning kuchsizlanishi natijasi bo'lgan. Mansabdor lavozimlar uchun imtihon joriy etilishi amaldorlar sonining oshishiga olib keldi. Natijada XI asrda hukumat ularga xizmat nadellarini berishni to'xtatdi. Biroq, yerlar yetishmasligi Van larga o'zlarining qarindoshlari va "xizmat ko'rsatgan mansabdorlar"ga katta yerlarni berishga monelik qilmadi. Shunday qilib, mamlakatda katta miqdordagi boylik va siyosiy ta'sirga ega bo'lgan "nufuzli oilalar" shakllandi. Bu davrda soliq yukining og'irligi va ko'p miqdordagi qarzlardan dehqonlar vayron bo'lib, boryo'g'idan ayrilishi tufayli "nufuzli oilalar" va amaldorlar dehqonlarning nadellarini bosib oladi. Natijada, dehqonlarning xonavayron bo'lishi davlat g'aznasiga tushadigan tushumlarning keskin kamayishiga olib keldi. Katta yer egalari esa yerlarini mustahkamlash bilan birga, o'zlarining otryadlarini tuzgan, lekin mamlakat armiyasi harbiy salohiyatini yo'qotib kuchsizlandi. Harbiy va harbiy bo'lmagan amaldorlarning mamlakatda tutgan siyosiy mavqeiga ko'ra o'zaro qaramaqarshiliklar kuchayib borgan. Ba'zi holatlarda davlat to'ntarishlari bo'lib turgan. Bu davrda hokimiyat tepasidagi Van lar qo'g'irchoq hukumat vazifasini bajargan bo'lib, amalda hokimiyatni "ta'sirli oilalar" boshqargan.
XI asrning ikkinchi yarmida mamlakatdagi "nufuzli oila'lardan biri bu kyovonlik Lilar sulolasi bo`lgan. Li Jayon o'zining uchta qizini Van Mujonga turmushga uzatgan. Uning o'zi esa hukmdorning bosh maslahatchisi bo'lib, amalda davlatni boshqargan. XII asr boshida uning nevarasi Li Jagyom ham qizini Van Yejonga bergan, keyinchalik u 2 qizini Van Injonga uzatgan. U Bosh maslahatchi lavozimi bilan birga harbiy vazirlik va mansablar vazirligini boshqarib, qo'lida katta hokimiyatni to'plagan. 1126-yili u davlat to'ntarishini amalga oshirib, Injonni uy qamog'i bilan jazolagan. Lekin, 1127-yili g'arbiy poytaxt Sogyon19 (zamonaviy Pxenyan)dan bolgan amaldorlar yordami tufayli Li Jagyom qo'lga olinib, surgun qilinadi. 1135-yili poytaxtdagi markaziy hokim iyatdan norozi bolgan Sogyon Van i qarindoshlari bo`lgan mahalliy aslzoda va zodagonlar o'lkaning shimoliy-g'arbida bo`lgan dehqonlar g'alayonini qo'llab-quvvatladi. Katta miqdordagi soliqlar va mehnat majburiyatlaridan tashqari ushbu o'lka dehqonlar chegara hududlaridagi qo'shi armiyani boqishi va chegaradan o'tadigan mamlakat hamda xorijiy elchilarga xizmat ko'rsatishi lozim bo`lgan.
|
| |
