Yuqorida sanab o 'tgan xorijiy m enejm ent maktablarining eng
asosiy kamchiligi har tomonlama chuqur o'rganilmaganligidir. Bu
yangi yo'nalish - «ijtimoiy tizimlar» maktabi vujudga kelishiga turt-
ki bo‘ldi. U ning e n g taniqli namoyandalari D. March, G. Saymon,
A. Etsioni va boshqalardir. «Ijtimoiy tizimlar» maktabi «inson muno-
sabatlari»
maktabi xulosalariga asoslanib, korxonaga o'zaro bog'liq
va o'zaro t a ’sir ko'rsatuvchi omillar majmuidan iborat majmuiy tizim
sifatida qarab, insonni bu omillarning biri deb hisoblaydi. Sotsio-
loglarning katta guruhi sanoat sotsiologiyasi sohasida tadqiqot olib
boradilar. «Ijtimoiy tizim» maktabi o‘zidan aw alg i maktablarga nis-
batan keng ko‘lamdagi muammolarni hal etishga, menejment nazari-
yasini yaxlit holga keltirishga intiladi. Lekin
m enejm ent nazariyasini
tuzishga intilish uni hozirgi kapitalistik dunyo sharoitidan uzoqlashib
ketishiga va natijada uning unchalik keng yoyilmasligiga olib keldi.
Agar «klassik» m aktab namoyandalari nizolarni moddiy rag'bat-
lantirish yoki jihozlash yo ‘li bilan, «inson munosabatlari» maktabi
ishlab chiqarish jarayonini adolatli qilish y o ‘li bilan hal etishni
taklif qilgan bo‘lsalar, «ijtimoiy tizimlar» maktabi tashkilotda ni-
zolarning mavjud bo'lishi unin g tabiatidan kelib chiquvchi holat
deb hisoblab, asosiy vazifa nizolar va ularning
oqibatini yumshatish-
dan iborat deb t a ’kidlaydilar.
50-yillarning boshida m enejm ent nazariyasi rivojlanishiga «yan
gi» m aktab k atta t a ’sir ko'rsatdi. U m enejm entga aniq fanlar uslub
va usullari - qarorlar qabul qilishni m a te m a tik m odellashtirish,
m a te m a tik m antiq, d a sturlash, iqtisodiy jarayonlarni m a te m a tik
modellashtirish usullarini joriy qilish bilan ajralib turadi. «Yangi»
m a k t a b n i n g e n g y o rqin n a m o y a n d a la ri - R. Akkof, L. Kleyn,
V. Lyus va boshqalardir. Bu m aktabning shakllanishi kibernetika
va jarayonlarni o'rganishning rivojlanishi bilan bog'liqdir. Jarayon
larni o'rganish zaxiralar,
resurslar taqsimoti, eskirgan uskunalarni
almashtirish, maqbul ravishda rejalashtirishni boshqarishni m atem a
tik m odellashtirish bilan bog'liqdir. Keyinchalik «yangi» m aktab
tarkibida mustaqil fan - menejment qarorlarini qabul qilish nazariyasi
shakllandi. Xorijiy m enejm ent rivojlanishining qisqa tavsifi m enej
m entni takomillashtirish yangi usullari va shakllarini izlash uzluk-
siz davom etganligidan d a ’lolat beradi.
42
«Yangi» m aktab - bu «ijtimoiy tizimlar» m aktabining mantiqiy
davom idir.
Rossiyada m e n e jm e n t fani XX a srn in g 20-yillaridan boshlab
shakliana boshladi. Bu davrda m eh n at
va m enejm ent muammolari-
ga b a g ‘ishiangan o'nlab jurnallar, jum ladan, «Boshqaruvni tashkil
etish», «Mehnatni tashkil etish», «Boshqaruv texnikasi», «Xo‘jalik
va boshqaruv» kabi oynomalar nashr qilindi, xorijiy ishlab chiqarish
ni tashkil etish va m enejm ent bo'yicha m u taxassislarning asarlari
rus tiliga tarjima qilindi. 1921 -yilda M arkaziy m ehnat instituti tashkil
etildi.
M en e jm e n t nazariyasi va amaliyotiga katta hissa qo'sh g a n ta-
niqli oiim - Aleksey Kapitanovich G a ste v ( 1 8 8 2 - 1 9 4 1 ) edi.
U ning
«Qanday ishlamoq kerak?», «Mehnatni m e ’yorlash va tashkil etish»,
«Mehnat qo'llanmalari», «Madaniyat qo'zg'oloni». «Ishlab chiqarishni
M M I usullari bilan tartibga solish» kitoblari nashr etildi. A.K. G astev
rahbarligi ostida M M Ida m ehnatni tashkil etishning yangi usullari
ni o'rganish, loyihalash va joriy qilish, turli m utaxassislikka ega
ishchilarni o 'q itis h va m alak a sin i o s h iris h n in g m aqbul tizim ini
y a r a tish bo 'y ich a salmoqli ishlar am alg a oshirildi. A.K. G a ste v
asarlari juda k a tta ilmiy
va amaliy aham iyatga ega, u tom onidan
ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalar hozirgi davrda ham dolzarbdir.
M eh n a tn i ilmiy tashkil etish va m enejm ent fanining yana bir tashab-
buskori - Platon Mixaylovich Korjensev ( 1 8 8 1 - 1 9 4 0 ). P.M . Ker-
jensev 1923— 1924-yillar davomida B utun Ittifoq m ehnatni tashkil
etish Kengashi prezidiumi a ’zosi bo'lgan va «Pravda» gazetasida
ishlagan. Bu yillar davomida u «M ehnatni ilmiy tashkil etish», «Tash
kil etish tamoyillari», «Vaqt uchun kurash», «O'zingni o ‘zing ta s h
kil et» singari asarlarini yozdi. P.M . Korjensev tom onidan tavsiya
etilgan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni standartlash, m ehnat
sharoiti, moddiy vositalardan to 'g'ri foydalanish
haqidagi takliflar
juda dolzarb edi.
M eh n a tn i tashkil etish va m enejm ent nazariyasiga bu muam-
mo bo'yicha tadqiqot olib borgan P.A. Popov,
O.K.
Erm anskiy va
boshqalar ham salmoqli hissa qo'shganlar.
Davlat va iqtisodiyotni boshqaruv nazariyasining ayrim jihat-
lari sh arq n in g iqtisodiy g'oya rivojlanishiga hissa q o 'sh g a n yirik
43
alloma va davlat arboblari - Farobiy, Ibn Sino ( I X - X asr), Hos
Hojib (X I-X II asr), Amir Temur, Ibn Xoldun (X III-XIV asr). Bobur,
Alisher Navoiy asarlarida yoritilgan.
