addiksiya
tarzida qo’llanadi. Bundan keyingi o'rinlarda
addiksiya so’zini ishlatamiz.
Addiksiyaga muloqot va faoliyatning qiyin shart-sharoitlariga
moslashish usuli deya ta’rif berish mumkin. Ko’incha mijozlar o’zlari
qaram bo’lib qolgan obyektdan “dam olish”ga, “xursand bo’lish”ga
imkon beradigan “makon” sifatida foydalanadilar. Addiktiv xulq-
atvorda odam reallikdan qochish uchun yo psixik holatini sun’iy
o’zgartirish uchun qandaydir moddalarni qabul qiladi, yoxud ma’lum bir
hislarni tuyish uchun diqqatini doimiy ravishda biror faoliyat turiga
qaratadi. Quyida addiktiv xulq-atvor turlariga to’xtalamiz:
1. Alkogolizm, narkomaniya, taksomaniya, chekish;
2. Azart o’yinlar, kompyuter addiksiyasi, seksual addiksiya, uzoq vaqt
bir xil ritmli musiqalarni tinglash;
3. ozuqaviy xulq-atvor buzilishi;
4. ma’lum bir faoliyat turiga butunlay sho’ng’ish asosida boshqa muhim
hayotiy vazifalarni inkor etish yoxud bajarmaslik.
Insonda turli psixologik qaramliklarning kelib chiqish ildizi
bolalikka, ayniqsa, yoshlikdagi tarbiyaga borib taqaladi. Uyda, ota-ona
bilan yashaganda bola shaxslararo aloqalar va hissiy munosabatlar tilini
o’rganadi. Agar bola ota-onasidan qo’llab-quvvatlashni, hissiy iliqlikni
ololmasa – o’zida psixologik himoyasizlik his qiladi. Bu his keyinchalik
butun olamga, boshqa odamlarga qaratiladi – natijada odam
komfort(qulaylik) holatini his qilish uchun ma’lum bir moddalarni qabul
qiladi yoki biror faoliyat, buyumga bor e’tiborini qaratadi.
Psixolog B.Segal qaramlikka ega shaxsning quyidagi xususiyatlar ega
bo’lishini ta’kidlaydi:
-
Kundalik hayoting muammolariga dosh berishi qiyin, ammo
inqirozli vaziyatlarga bardoshli;
-
Tashqi tomondan ustundek ko’rinsa-da, ich-ichida yashirin
to’liqmaslik kompleksi mavjud;
-
Tashqaridan kirishimli ko’rinsa-da, davomli hissiy aloqalardan
qochuvch;
-
Yolg’on gapirishga intiluvchi;
-
Boshqalar aybsizligini bilsa ham ularni ayblashga moyil;
-
Qarorlar qabul qilishda mas’uliyatdan qochuvchi;
-
Xulq-atvordagi xatti-harakatlarning takrorlanuvchanligi;
-
Xavotirlilik.
Mana shu belgi-xususiyatlar orqali ham mijozda qaramlik bor yo’qligini
aniqlab olish mumkin. Insondagi qaramlik holati reallikdan qochish
orqali namoyon bo’ladi. Quyida reallikdan qochishning 4 asosiy
ko’rinishi ko’rib chiqamiz:
1.“Tanaga qochish” – o’zining jismoniy yoki psixik yuksalishiga
qaratilgan faoliyat turiga sho’ng’itish. Bunda sog’lomlashtiruvchi chora
tadbirlar, seksual ta’sirlar, o’z tashqi ko’rinishga haddan tashqari e’tibor
qaratish kabi xatti-harakatlar bilan mashg’ul bo’ladi.
2. “Ishga qochish” – odam ko’p vaqtini faqat bir xil faoliyatga
yo’natiradi. Uning fonida boshqa bajarishi lozim bo’lgan ishlar ikkinchi
darajaga tushib qoladi. Bir xil ish faoliyatiga nisbatan nosoglom
boshlanish holati yuz beradi.
3. “Aloqalarga yoki yolg’izlikka qochish” - bunda ehtiyojlarning
qonidirishning yagona usuli muloqot bo’lib qoladi. Yoki aksincha holat
bo’lishi mumkin. Shaxslararo aloqalar miqdori minimumga tushib
ketadi.
4. “Fantaziyalarga qochish” – shubhali falsafiy izlanishlar, diniy
fanatizm yoki illuziyalarga ishonib qolish holati ro’y beradi.
O'ta ko'p kitob o'qish, tinimsiz serial ko'rish, biror falsafiy ta'limotga
chuqur kirib ketish kabilar ham reallikdan qochishning bir ko’rinishidir.
Addiksiya qanday ko’rinishda bo’lmasin uning sabablari bolalikka
borib taqalishini psixologlar tasdiqlashgan. Bola ikki yoshigacha og’riqli
kechinmalar (kasallik, onasidan ayrilish yoki onaning bola hissiy
ehtiyojlarini qondirolmasligi, ovqatlanishning o’ta qat’iy tartibi, bolani
“erkalanish”ga qo’ymaslik, uning o’jarligini sindirishga intilish)
keyinchalik addiktiv xulq-atvorga olib keladi. “Qo’lga o’rganib qoladi”
degan bahona bilan ona bolani tana kontakti va hissiy iliqlikdan ayirib
ko’pincha so’rg’ich yoki navbatdagi biror ichimlik solingan butilkani
berib qo’yadi. jonsiz obyekt bolaga o’z hissiyotlariga bardosh berishga
yordam beradi va insoniy munosabatlar o’rnini egallaydi.
Qaramlikka ega shaxsni bu holadan chiqarib olishi uchun psixoanaliz
yo’nalishi mos keladi. Chunki addiksiyaning kelib chiqishi ipatsientning
bolaligi, undagi psixologik travmalar bilan bog’liq. Psixolog
konsultantning asosiy vazifasi aynan shu travmalar bilan ishlash hamda
ularni olib tashlash bo’lishi lozim.
Qaramliklardan qutulishning eng yaxshi yo'llaridan biri Amerikada
ishlab chiqilgan turli "jamiyatlar"ni yo'lga qo'yishdir. Masalan, "anonim
alkogoliklar jamiyati" tuziladi va uning a'zolari har safar qattiq ichgisi
kelganida shu jamiyat klubiga keladi va o'z muammolari bilan
bo'lishadi. O'ziga o'xshagan odamlarning qo'llab-quvvatlashi va hissiy
tayanchi
navbatdagi
aroqxo'rlikdan
saqlab
qoladi.
Yuqorida ham har qanday qaramlikdagi xulq-atvorning maqsadi —
lazzatga intilish ekanligini ta’kidladik. Qaram odamga addiksiya lazzat
beradi. Odatda qaram odamni zararli addiksiyadan chiqarib olish uchun
unga boshqa bir zararsizroq "qaramlik" topish kerak. Masalan,
ichkilikka yoki narkotikka qaram odamni sevgi yoki biror qiziqarli
faoliyat turi. Qutqarishi mumkin. Ammo bunday holatlarda sevgan
odamiga, yoki ishga qaramlik shakllanishi mumkin. Bunda psixolog
yoki psixoterapevtning donoligi, ishni puxta olib borishi qo'l keladi. U
birinchi navbatda addiksiyadan chiqarib boshqa lazzat turiga o'tkazishi,
keyin esa bu lazzat yangi addiksiyaga aylanmasligiga harakat qilishi
kerak.
Alkogol va narkotik qaramlikdan chiqarishning farmokologik usuli
ham bor. Bugungi kunda qon tomirlarga ma'lum bir preparatlarni
yuborish
orqali
ichkilikka
nafrat
uyg'otish
ham
mumkin.
Shuningdek, gipnoz orqali ham addiksiyaga chek qo'ysa bo'ladi.
Ammo odam yashaydigan muhit avvalgiday nosog'lom bo'lib
qolaversa, u yana qaramlikka qaytish ehtimoli katta. Shuning uchun ham
qaramlikka ega mijozlar bilan ishlashda psixolog bevosiya ularning
yaqinlari bilan ham hamkor holatda psixologik maslahat jarayonlarini
o’tkazishi zarur bo’ladi.
| 