3.3.Transakt tahlil
Transakt tahlil amerikalik psixolog va psixiatr Erik Bern
tomonidan ishlab chiqilgan. U psixoanaliz (tahlil) g'oyalarini
rivojlantirib, nazariy psixologiya va psixoterapevtik amaliyotdagi o’ziga
xos yo'nalishlardan biri— «transakt tahlil»ga asos soldi. Bu tahlilga
ko'ra, shaxsda uch EGO holati mavjud u 3 qism - bolalik, ota-onalik,
yetuk odamdan iborat.
Erik Bern fikricha, inson shaxslararo munosabatlarda, umuman
hayotining har bir jabhasida, ushbu holatlardan birida bo’ladi. Insonlar
o'rtasidagi muloqot jarayonida turli signallar almashinishi natijasida ego
holatlari o’zaro almashinib turadi. Signallarning almashinishi
transaksiya deyiladi. Transaksiya jarayonini qisqa qilib, ya’ni
muloqotga kirishayotgan individlar EGO holatlarining o'zaro ta’siridir
deyish mumkin. insonda biror xatti-harakat, xulq-atvorini namoyon
qilishida rol o’ynagan stimullar javob transaksiyalardan iborat bo’ladi.
E.Bernning transakt tahliliga ko'ra insondagi uchta «MEN»
mavjud bo’lib, quyida ularga xos bo’han xususiyatlarni ochib berish
natijasida, o’zaro farqi va qanday holatlarda namoyon bo'lishini ochib
berishga harakat qilamiz.
I.
bolalik (B)
— bo'ysunuvchi, mas’uliyatsiz, spontan reaksiyalarni
namoyon etuvchi, nazoratsiz faolligi yuqori bo'lgan ego. Ushbu
holatdagi odam o'z kechinmalarini so'zlar bilan emas, balki hissiyotlar
bilan namoyish etadi.
Bu holatning jismoniy belgilariga yig'lash, qaysarlik, ming'irlash,
qo'rquvdan cho'chib tushish, yelka qisish, masxara qilish, kulish, biror
narsa deb aytish uchun qo'l ko'tarish, uyalish, burun tortishni kiritish
mumkin.
Bolalik holatida inson nutqida «xohlamayman», «qilmayman»,
«men katta bo'lganimda.», «hammadan ko'p», «eng yaxshi» kabi
iboralardan foydalanadi. Yetuk odam esa “men katta bo'lganimda”
iborasini “men boyib ketganimda” shaklida ifodalaydi. Bola holatidagi
ego so’roq olmoshlari «Nega? Qachon? Qayerda? Kim? Qanday?»
savollardan ko’p foydalanadi. Ushbu savollarning muntazam berilishi
bolada kattalik holati uyg'onayotganligini ham ko'rsatadi.
Shartli ravishda bolalik holatini quyidagicha bo’lish mumkin:
1.
Tabiiy bolalik “men”i. bunda xursandchilik, qayg’u kabi holatlarga
javob reaksiyalar sponatan tanlanadi. Bu asosan ilk bolalik davriga
to’g’ri keladi.
2.
moslashuvchi bolalik «men«i. bunda tafakkur rivojlanishi
natijasida bola atrof-muhitdagi holatlarga oz bo’lsa-da moslashadigan,
ba’zi xatti-harakatlari uchun aybdorlik his qiladigan bo’ladi. shu bilan
birga biror xatti-harakatni bajarishda ikkilanish, tanlov kabilar
kuzatiladi.
3.
Norozilik qiluvchi bolalik «men» (qaysarlik, qarshilik qiluvchi).
Bunda ego o’z xohish-istagini qondirish uchun g’alayon ko’taradi.
Noroziliklarini jahl, baqirish, yig’lash kabi usullarda namoyon qiladi.
II. Ota-onalik holati (O) — butun mas’uliyatni o'z zimmasiga
oluvchi, talablar va shart qo'yadigan, nazorat o'rnatadigan holat.Bu
holatning jismoniy belgilari: qoshlarni uyish, ko'rsatkich barmoqni
yuqoriga ko'tarish, qo'llarni ko'krakda chalishtirish, «uf» tortish,
suhbatdosh yelkasini qoqib qo'yish.Ota-onalik holatidagi kishi ko'pincha
quyidagi so'zlardan foydalanadi: «yaxshilab miyanga quyib ol», «hech
qachon.», «unutmagin», «qancha gapirish kerak», «qani qo'lingni
tekkizib ко'г-chi» (doim, hech qachon, mumkin, mumkin emas so'zlari
ota-onalik holatidagi kishi tomonidan ko'p ishlatiladi).Baholovchi fikrlar
— qoralash, maqtash ma’nosidagi fikrlar («ahmoq», «jinnivoy»,
«erkatoyim», «bechoragina» kabi) ota-onalik holatidagi kishiga xos.Ota-
onalik holati quyidagilarga bo'linadi: mehribon ota-onalik «MEN»i
(yordam beruvchi, to'g'rilovchi, ovutuvchi), tanqidchilik «MEN»i
(tanqid qiluvchi, buyruq beruvchi, qo'rqituvchi).Katta odam holati (K)
— vaziyatni inobatga ola biladigan, boshqalarning manfaatlarini ham
e’tibordan chetda qoldirmaydigan, mas’uliyatni o'zgalarning va o'zining
o'rtasida adolatli taqsimlay oladigan holat.Bu holatning jismoniy belgisi:
tinglayotganda yuz,ko‘z, tananing harakatlanishi (har 3—5 soniyada
ko‘zlar pirpirashi).Bolalik holatiga xos qiziquvchanlik va berilib ketish
ham katta odam holatidagi inson yuzida aks etishi mumkin.Katta kishi
holatidagi inson ko'pincha quyidagi so'zlardan foydalanadi: «nima
uchun?», «kim?», «qanday qilib?», «qachon?», «balki», «menimcha»,
«mening tushunishimcha» (masalan: «mening fikrimcha, yoshlar
kattalarni hurmat qilishlari kerak, shart»).E.Bern fikricha, shaxsning
yetukligi
insonda
katta
odam
EGO
holatining
qanchalik
shakllanganligiga bog'liq bo'ladi.Transakt tahlilga ko'ra, muloqot
davomida ishtirokchilar har bir EGO holatga muvofiq keluvchi nuqtyai
nazarda turib kontaktga kirishadilar.Ayrim transaksiyalar ijobiy
munosabat shakllanishiga, ba’zilari nizoga olib keladi.Transaksiyalar
quyidagi turlarga bo'linadi: parallel transaksiyalar — stimul transaksiya
va javob transaksiya kesishmaydi (masalan, «katta odam» holatida turib
«bolalik» holatiga murojaat qilish, «bolalik» holatida turib «kattalik»ka
javob qaytarish); kesishuvchi transaksiya — stimul transaksiya va javob
transaksiya kesishadi (masalan, «katta odam» holatining «katta odam»
holatiga murojaat qilishi, «ota-onalik»ning «bolalik»ka javob
qaytarishi); yashirin transaksiya — bevosita kuzatilayotgan xulq-atvor
bilan bog'liq bo'lmagan transaksiyadir.Sirti «yaltiroq» bo'lgan jismoniy
belgilar, so'zlar ostiga juda salbiy mazmun yashiringanda shunday
transaksiya ro'y beradi.Ushbu transaksiyalar ikkidan ortiq EGO holat
munosabatga kirishishi natijasida ro'y beradi.Muloqot pozitiv (ijobiy)
tugallanishi uchun transaksiyalar parallel bo'lishi kerak.Kesishuvchi
transaksiya nizo va ziddiyatga olib keladi.Parallel transaksiyaga misol:
«oyijon, bu mening qo'limdan kelmaydi», «sen endi katta bola bo'lib
qolding, albatta qo'lingdan keladi».Kesishuvchi transaksiyaga misol:
«Sardor, narsalaringni joy-joyiga qo'yib qo'ysang-chi», «siz menga
xo'jayin emassiz, bu yerda menga faqat onam buyruq bera oladi».Bolalik
holati bolalik davrida paydo bo'ladi va rivojlanadi.Kattalarga taqlid
qilish natijasida ota-onalik holati shakllanadi.Kattalik holati esa uzoq
yillar davomida hayotiy tajriba orttirish bilan qaror topib boradi.
(Quyidagi jadvalda har uch holatga xos xususiyatlarning qisqiqacha
bayoni taqdim etilgan)
Bolalik
Ota-onalik
Yetuk odam
Ishonuvchanlik
Soflik
To’g’rilik
Ijodiylik
Qiziquvchanlik
Injiqlik
Bezorilik
Infantillik
kashfiyotchilik
G’amxo’rlik
E’tibor
Hamdardlik
Nazorat
Xulq-atvor
qoidalari
Ijtimoiy normalar
Himoya
Buyruqbozlik
Aql o’rgatish
Ta’qiqlar
Ming’irlash
O’ziga nisbatan
ishonch
Mas’uliyatlilik
Adekvatlik
Ongli xulq-atvor
Ishonch
Moslashish
Tahlil
Tafakkur
Quruq mantiq
Shaxsda mavjud 3 holat ham unga hayoti davomida asqotadi. Shuning
uchun ham shaxs ulg’aygani sari hamma mana shu holatlar to’g’ri
dominanatalik qilyayotgani haqida bosh qotirishi lozim. Masalan, inson
voyaga yetgan bo’lsa-da, orzular qilishi, o’zini xursand qila olishi uchun
bolalik holatiga ehtiyoj sezadi. Yoki biror maqsadga erishishi uchun
tartiblarga amal qilishi kerak. Ayni shu vaziyatda unga ota-onalik roli as
qotadi. Hayotida bo’layotgan voqea-hodisalarni mustaqil tahlil etishi,
yangi xulosalar chiqarishi uchun esa yetuklik holatiga ehtiyoj sezadi.
Agar shaxsda uch holatdan biri dominanatalik qilib qolsa, u turli
psixologik muammolarga to’qnash kelishi, nevroz holatiga tushib qolishi
mumkin. masalan, yetuk shaxsda bolalik holati ortib ketsa, u o’z xohish-
istaklari-yu ehtiyojlarini boshqara olmaydigan kuchsiz shaxsga aylanib
qolishi mumkin. Yoki aksincha, ota-onalik holati ortib ketsa, haddan
ortiq mas’uliyat, qoildalarni buzmaslikka intilish hissi kishiga psixologik
bosim berib qo’yishi mumkin. shuning uchun ham bugungi kunda sotsial
psixologik treninglarda trenerlar transakt tahlil haqida turli nazariy
ma’lumotlar berish hamda turli metodlar asosida ushbu 3 holatdan tog’ri
foydalanish haqida ma’lumotlar bermoqdalar.
Psixologiyadagi kognitiv yondashuvning yirik namoyondalaridan
biri Erik Bernning shogirdi Stiven Karpman 1968-yili “Karpman
uchburchagi” nomi ostiqda o’z g’oyalarini shakllantirdi. Unga ko’ra
inson turli psixologik qiyinchiliklar, munosabatlardagi yoqimsiz
holatlarga duch kelishiga asosiy sabab hayoti davomida keraksiz rollarni
bajarishidadir. S.Karpman ushbu rollarni 3ga - jabrdiyda, qutqaruvchi,
zolim ajratib, Karpman uchburchagi ostida birlashtiridi.
Har bir shaxs hayoti davomida ushbu pozitsiyalardan birida bir
marta bo'lsa ham turishi mumkin. Ba'zilar esa uzoq yillar davomida bitta
pozitsiyasida qolib ketadi. Psixolog konsultant huzuriga kelgan mijoz
jabrdiyda rolida yashab, "Meni hech kim tushunmaydi, meni doim
azoblashadi" deb shikoyat qilishi mumkin. "Men baxtsizlarga yordam
berishni istayman, ammo qancha yordam bersam ham o'zim
baxtlimasman" deb qutqaruvchilik rolidan qiynalib yuradi. Kimdir esa
zolim, hamma undan qo'rqadi, lekin o'zi ich-ichidan o'zining ojizligini
his
qiladi.
quyida har bir rolga alohida to’xtalib, uning o’ziga xos xusuiyatlarini
tushuntiramiz:
| 