■Uflida batafsil o ‘rganilib bitta sin f - Insesta ga birlashtiriladi. Don
b x ir u s ig a ziyon yetkazadigan zararkunandalar ichida eng salmoqlisi
«U
hlisharotlardir. H ozirgi kunda hasharotlarning m illiondan ortiq
fori uniqlangan bo'lib, ular barchasi ensesta sinfiga mansubdir.
Hasharotlar turli-tum an tuzilishga, shakl va kattalikka ega.
Umuman olganda tuzilishi jihatdan hasharotlarni uch qismga
Hjratish mumkin:
bosh qismi, ko‘krak va qorin qismi. H asharotlar
0
‘zIarining barcha xossa xususiyatlari yuzasidan sinflar, sinfchalar,
oilalar va boshqa b o iim la rg a ajratiladi. D on zaxirasining barcha
Zararkunanda
hasharotlari qattiq qanotlilar, q o ‘n g ‘izlar va parda
qanotlilar yoki kapalaklar guruhiga mansubdir.
M a’lumki barcha hasharotlar jinsli hisoblanadi. U larning erkak
va u rg ‘ochilari bir-biridan katta-kichikligi, shakli, rangi v a boshqa
belgilari bilan yaqqol ajralib turadi. H asharotlarning barchasi tuxum
q o ‘yish orqali k o ‘payadi. U rg'ochi hasharotlar otalangandan so‘ng
turiga b og‘liq
holda bitta, ikkita yoki to ‘p -to ‘p qilib tuxum q o ‘yadi.
Odatda hasharotlar tuxum ini ozuqa ichiga yoki unga yaqin b o ‘lgan
jo yg a q o ‘yadi, negaki undan chiqqan lichinka m ana shu oziqa bilan
ovqatlanadi, Bundan tashqari k o ‘pgina tur urg'ochi hasharotlar
tuxum larini tashqi xavflardan (harorat, nam lik, zararli hasharotlar va
b) him oya qilish m aqsadida maxsus suyuqlik bilan him oyalaydi yoki
don ichiga berkitib q o ‘yadi. Tuxum lar hasharotlarning turiga b o g ‘liq
holda turli rang, shakl va kattalikda b o ‘ladi. Shuningdek turli vaqt
oralig‘ida undan lichinkasi chiqadi.
Tuxum dan chiqqan lichinkalarning rivojlanishi ikki xil b o ‘ladi:
to ‘ liq bo ‘ lm agan va to ‘ liq. To ‘ 1 iq bo ‘ lmagan r i voj lanishda hasharotlar
uch bosqichni bosib o ‘tadi: tuxum , lichinka va yetuk hasharot.
Bunda tuxum dan chiqqan lichinka k o ‘rinishi jihatdan ota-
onasiga o'xshab ketadi, faqat unda qanotlar b o ‘lmaydi
va shakli
kichik b o ‘ladi.
Rivojlanishi davom ida unda asta-sekin qanot hosil b o ia d i.
Lichinkaligining oxirgi davridagi p o ‘st tashlashi bilan yetuk ha-
sharotga aylanadi. Bunday ko‘payuvchi hasharotlarga tripslar, dala
qandalalari, pichanxo‘rlarni misol qilib olish mumkin.
83
Hasharotlarning to ‘liq rivojlanishida to ‘rtta bosqich mavjud:
tuxum , lichinka, g ‘um bak va yetuk hasharot. Гuxiundan chiqqan
lichinkaota-onasiga um um an o'xsham aydi, y a ’ni chuvalchangsim on
k o ‘rinishda b o ia d i. Ular o ‘sish va rivojlanish
davrida kuchli oziq-
lanadilar.
Lichinkaligining oxirgi davrida o ‘ziga qulay joy qidirishadi,
chunki g ‘um baklikka o ‘tishi bilan ular harakatdan to ‘xtaydilar.
K o ‘pgina hasharotlar g ‘umbaklikka o ‘tish davrida o ‘zlariga bosh-
pana yasab oladilar, b a ’zilari belanchak, b a ’zilari esa pillaga o ‘ralib
oladilar.
G ‘um baklikka o ‘tishda ulam ing tanasi kichrayadi, k o ‘krak qismi
esa qalinlashuvi kuzatiladi, so ‘ngra g ‘um bak
ichida uning asosiy
organlari shakllana boshlaydi.
Yetuk hasharotga aylangach ular tashqi qobiqni yorib chiqadi
va tarqaladi. D astavval g ‘umbakdan chiqqan hasharotning qanotlari
yorqin rangda va yum shoq b o ia d i. B iroz m uddat o ‘tgach kattala-
shadi va rangi to ‘qroq tusga kiradi.
Q o ‘n g ‘izlar qulay sharoitda tez k o ‘payish xususiyatiga ega.
U rg‘ochi q o ‘n g ‘izlar m ahsuldor b o ig a n d a n keyin don zaxi-
rasiga, qoplarga, y o g ‘ochlarga va boshqa joylarg a tuxum q o ‘ya-
dilar. B a ’zi turlari don ichini kovlab shu yerga tuxum q o ‘yadi.
Tuxum dan lichinkalar chiqadi. C hiqqan
lichinkalar ju d a ham
ozu q ax o ‘rlik xususiyatiga ega b o iib , o ‘zining rivojlanishi
davrida kuchli oziqlanadi. K o ‘pgina q o ‘n g ‘izlam ing lichinkalari
chuvalchangsim on b o ia d i va k o ‘kragida uch ju ft oyoqlari b o ia d i.
Q o ‘n g ‘izlar donga k atta zarar yetkazadi. U lar donni o ‘suvchi
qism ini ham zararlab donning unuvchanlik darajasini pasaytiradi.
Shuningdek, donni o ‘zining ekskrim entlari g ‘um baklari, lichin
kalari va boshqa chiqindilari bilan ifloslantirib yuboradi. D on
zaxirasi q o ‘n g ‘izlarining bir necha yuz m ing turlari m avjud. U lar
don elevatorlarida v a don om borlarida
keng tarqalgan b o ii b don
zaxirasiga kuchli ziyon yetkazadi. Shularning b a ’zi b ir turlari
bilan quyida tanishib chiqam iz.
84
U zunburunlar (C ursulionidae) 24.r
B u o ila g a k iru v c h iq o ‘n g ‘izlarning boshi ch o ‘zinchoqtrubasim on
b o ‘
ladi.
M ana shu uzunchoq qismi tum shuq deb ataladi. U larda m ana
ih u
uzun tum shuq b o ‘lganligi sababli uzun tum shuqlar yoki filchalar
deb
ataladi. D on zaxirasida b u turga kiruvchi hasharotlar dan ombor,
sh o li,
m akkajo‘xori uzu n tum shuqlari k o ‘p uchraydi.
