GMP ning asosiy prinsiplari

1-izoh. Steril tibbiy mahsulotlarni ishlab chiqarish

2-izoh. Odamlar uchun biologik tibbiy maxsulot ishlab chiqarish

3-izoh. Radiaktiv-farmatsevtik preparatlar ishlab chiqarish

4-izoh. Immuno-veterinologik mahsulotlardan tashqari veterinologik-tibbiy mahsulotlar ishlab chiqarish.

5-izoh. Immuno-veterinologik-tibbiy mahsulotlar ishlab chiqarish.

6-izoh. Tibbiy gazlarni ishlab chiqarish

7-izoh. Tibbiy dorivor o‘simlik mahsulotlarini ishlab chiqarish.

8-izoh. Boshlang‘ich va qodoqlovchi materiallardan namuna olish.

9-izoh. Suyuqliklar, kremlar va surtmalarni ishlab chiqarish.

10-izoh. Ingalyasiya uchun aerozollarni ishlab chiqarish.

11-izoh. Kompyuterlar tizimi.

12-izoh. Tibbiyot mahsulotlarini ishlab chiqarishda ionlovchi nurlantirishdan foydalanish.

13-izoh. Klinik sinovlar uchun tibbiy mahsulotlarni sifatli ishlab chiqarish amaliyoti.

14-izoh. Inson qoni va plazmasidan mahsulotlar ishlab chiqarish

Dori vositalari sifatini boshqarishga nisbatan talablar.

Sifat nazorati tamoillari

Farmatsevtika sanoatida sifatni boshqarish deganda dori preparatlarini ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlarida sifat nazoratini va ishlab chiqarishni munosib darajada ta’minlash tushuniladi.

Ishlab chiqarishga litsenziyasi bo‘lgan korxona egasi, ishlab chiqarilayotgan dori vositalarini ishlatilishi ro‘yhatdan o‘tkazilgan va litsenzion hujjatlardagi talablarga mosligini ta’minlash hamda ulardan foydalanilganda natija berishi va zararsizligiga kafolat berishi kerak. Korxona rahbari buning uchun jvobgarlik olib boradi.

Sifatni ta’minlash uchun barcha xodimlar ularga yuklatilgan vazifalarni yuqori darajada bajarilishi hamda ulgurja sotilishini tashkil qiluvchi shaxslar va tovar bilan ta’minlovchilarning ishtirok etishi talab qilinadi. Sifatni ta’minlash maqsadida ishlab chiqaruvchi korxonada sifatni nazorat qilish tajribasi bo‘lgan sifat tizimi tashkil qilinishi va to‘g‘ri ishlab turishi kerak. Sifat tizimi to‘la hujjatlashtirish, uning natijasi esa tekshirib turilishi kerak.

Sifat tizimining barcha bo‘limlari yuqori darajada bilimdon xodimlar va foydalanish uchun zarur sondagi xonalar, jihozlar va yordamchi texnik vositalar bilan ta’minlanishi kerak. Ushbu standart talablarini buzgan litsenziya egasi kafolatli shaxslar va bilimdon xodim amaldagi qonunga muvofiq yuridik, ma’muriy va jinoiy javobgarlikka tortiladilar.

Dori vositasini sifatini ta’minlash.

Dori vositalari yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti qoidalari (GMP ), yaxshi laboratoriya tajribasi, yaxshi klinik tajriba va ushbu rahbariy hujat talablariga asosan yaratilishi va tekshirilishi kerak.

Sifatni ta’minlash – bu tayyor mahsulotni belgilangan sifatda olinishini ta’minlaydigan va uningn me’yoriy hujjatlar talablariga mosligini kafolatlashini o‘z ichiga olgan tajribalar majmuasidan iborat tizimdir. Sifatni ta’minlash tizimi ushbu “qoidlar” talablarini, shu bilan birga ishlab chiqarish sifat nazorati shuningdek “Klinikagacha farmakologik vositalar havfsizligini baholash qoidalari” (Good Laboratory Practice - ) “Klinik sinovlar o‘tkazish qoidalariga” kiritilmagan talablarni bajarilishini o‘z ichiga oladi.

Sifatni ta’minlash tizimi shunga qaratilgan bo‘lishi kerakki, farmatsevtika korxonasi quyidagilarni kafolatlay olsin.

• 
  ushbu qoidalar talablariga asosan ishlab chiqarish va sifat nazorati aniq amalga oshiriladi va tegishli hujjatlarda to‘liq aks ettiriladi.
  
• 
  tashkilot rahbari va turli toifadagi xodimlar va lavozim egallashda talab qilinadigan ularni xuquqi, vakolat doirasi, vazifasi, javrbgarligi va bilimdonligi darajasi aniq aks ettirilgan lavozim o‘llanmasiga ega.
  
• 
  Tashkilotda ishlab chiqarish tayyor mahsulot chiqarishda foydalanishga yaraydigan xom ashyo, yarim tayyor mahsulot va materiallar etkazib berish uchun kerakli tadbirlar amalga oshiriladi va rejalanadi.
  
• 
  Ishlab chiqarish paytida xom ashyo, yarim tayyor mahsulot, materiallar va orliq mahsulotlarni kerakli turdagi nazorati shuningdek ishlab chiqarish jarayonida kalibrovka va validatsiyada esa nazoratning barcha turlari olib boriladi.
  
• 
  Tayyor mahsulotni nazorat qilish me’yoriy hujjatlar talabiga muvofiq olib boriladi.
  
• 
  Dori vositalarini iste’molchiga sotish faqatgina kafolat berilgan shaxs tomonidan tayyor mahsulotning har bir seriyasini ro‘yhatdan o‘tkazishda va litsenzion me’yoriy hujjat va boshqa ishlab chiqarish qoidalari talablariga asosan tayyorlanganini va tekshirilganini tasdiqlangandan keyin amalga oshiriladi.
  
• 
  Dori vositalarini umumiy yaroqlilik muddati davomida saqlash, tashish, ulgurji va chakana savdo qilishda keyinchalik ishlatilishida sifatini saqlab qolishga yordam beruvchi kompleks tadbirlar amalga oshiriladi.
  
• 
  Korxona sifat tizimining foydali va unumdorligiga baho berish maqsadida suntazam sifatni tekshirish (audit) yoki o‘z-o‘zini tekshirishni amalga oshiradi.
  

“YAxshi ishlab chiqarish qoidalari” (GMP )

Ushbu standart sifatni ta’minlash tizimining asosiy qismi xisoblanib, korxonada ishlab chiqarish va nazorat qilishga tegishli hujjatlar talabiga asosan olib borishni ta’minlaydi. Qoidalar tayyor mahsulotni nazorat qilish yo‘li bilan yo‘qotib bo‘lmaydigan ishlab chiqarishda havfli xatoliklarni minimumga olib kelishga yordam qiladi. Ko‘pincha ikki xil turdagi xatoliklar uchraydi:

1. 
   Har tomonlama kontaminatsiya
   
2. 
   tayyor mahsulotlarni aralashtirish yoki chalkashtirish.
   

• 
  barcha ishlab chiqarish va nazorat jarayonlari, ularni kerakli sifatdagi dori vositalarini chiqarishga tayyorligini tasdiqlash uchun aniq reglamentlashni;
  
• 
  mahsulot sifatiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan ishlab chiqarishning barcha bosqichida validatsiya o‘tkazish va undagi barcha sezilarli o‘zgarishlarni;
  
• 
  ishlab chiqarish korxonasi tegishli darajada o‘qitilgan yuqori malakali xodimlar bilan, zarur xonalar, tegishli asbob-uskunalar va ularga hizmat ko‘rsatishni, sifatli o‘rov va markalash materiallarini saqlash va kerakli tashilishini ta’minlanishini;
  
• 
  har bir aniq mahsulot ishlab chiqarish uchun standart va qo‘llanma asosida tuzilgan, aniq va bir xil ma’noda yozilgan, tasdiqlangan texnologik reglament mavjudligini;
  
• 
  xodimlarga texnologik operatsiyalarni tegishli darajada o‘rgatishni;
  
• 
  reglament talablari bo‘yicha ishlab chiqarishning barcha bosqichlarini doimiy ro‘yhatdan o‘tkazish, olingan mahsulotlar esa sifat va miqdor jihatdan belgilangan talabalarga muvofiqligini nazarda tutadi. Hamma buzilganlar (qo‘llanmadan chetga chiqilgan) ro‘yhatga olinishi va chuqur o‘rganilishi kerak;
  
• 
  tayyor mahsulotni sotish harajatlarini o‘z ichiga olgan odatdagi ishlab chiqarish hujjatlarini ma’lum vaqt davomida mahsulot har bir seriyasini kuzatish qulay bo‘lgan joyda (seriyalar haqidagi xisobotlar, marshrut haritalar va boshqalar) saqlashni;
  
• 
  tayyor mahsulotni saqlash va sotishda sifat pasayishi ehtimoli minimal bo‘lishini;
  
• 
  tayyor dori vositalari har bir seriyasini sotgan yoki sotish bosqichida sifat buzilish sabablari aniqlanganda qaytarib olish tartibi va aniqlangan kamchiliklar qaytarilganda ogohlantirish chora tadbirlarining ko‘rilishini.
  

Sifat nazorati – bu qoidaning namuna olish uslubiga qaratilgan sinovlar o‘tkazish, tegishli sifatdagi xom ashyo, yordamchi, o‘rov va markalash materiallaridan foydalanishni tekshirgan xola haqqoniy sinovlar o‘tkazish zarurlagini hamda tayyor mahsulot sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha me’yoriy hujjatlar talabiga javob bergan xolda sotilganligini tasdiqlovchi hujjatlar berilishini ta’minlaydigan qismi xisoblanadi.

Har qanday ishlab chiqaruvchi korxonada sifat nazorat bo‘limi (SNB) bo‘lishi kerak. SNB (farmatsevtik korxonaning) mustaqil struktura bo‘linmasi va uni katta ish stajiga ega bo‘lgan malakali mutaxassis boshqarishi kerak. SNB o‘z faoliyatini davlat va tarmoq hujjatlariga amal qilgan xolda tashkil etadi.

Sifat nazorat tizimi (ob’ektlar nazorati, tekshirish operatsiyalari va ularning muntazamligi, texnik jihozlanishi, uslublar, tekshirish operatsiyalarini kompyuterlashtirish, avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash vositalari) ishlab chiqarish jarayonining ajralmas qismidir.

SNB ga qo‘yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat:

• 
  yuqori malakali xodimlarning mavjudligi, zamonaviy laboratoriya asbob-uskunalar to‘plami, nazorat o‘lchov asboblari va reaktivlar bilan jihozlangan bo‘lishi, tasdiqlangan me’riy hujjatlar hamda analitik uslublar va ishlab chiqarish jarayoni nazoratini muntazam olib borish bo‘yicha yo‘riqnomalar mavjudligi;
  
• 
  tasdiqlangan yo‘riqnomalar asosida tayyor mahsulot va yarim tayyor mahsulotdan xom ashyo, yordamchi o‘rov va markalash materiallaridan namuna olib borish (SNB xodimlari yoki ular ishtirokida);
  
• 
  tegishli me’yoriy hujjatlarga asosna tayyor mahsulot va yarim tayyor mahsulot, mrakalsh, o‘rov, yordamchi materiallar va xom ashyoning kirish nazoratini amalga oshirish;
  
• 
  omborxona yoki sexdan sexga va ishlatish uchun saqlash xonalariga ko‘chirishda ularni belgilangan talablarga muvofiqlik nazoratini amalga oshirish;
  
• 
  tahlil o‘tkazi uslubi validatsiyasi;
  
• 
  tasdiqlangan reglament asosida yaroqlilik muddati tugagandan keyin bir yil davomida preparatning barqarorligini kuzatish va tayyo mahsulot sifat nazoratini amalga oshirish;
  
• 
  ishlab chiqarish jarayoni nazoratini bosqichma-bosqich olib borishni rejalashtirish va tashkil qilishni amalga oshirish (laboratoriya, sex yoki bo‘lim xodimlari bilan birgalikda);
  
• 
  tayyor dori vositalari seriyalarini tayyorlash vaqtida shu bilan birga ishlab chiqarish jarayoni nazoratini bosqichma-bosqich olib borishda olingan natijalar va barcha tahlillarni ro‘yhatdan o‘tkazish. Buzilganlar ro‘yhatga olinishi, puxta o‘rganilishi va chora-tadbirlar ko‘rilishi kerak;
  
• 
  davlat nazorati idoralari tomonidan SNB ishini tekshirishni ta’minlash uchun tayyor dori vositalari va moddalari, markalash, o‘rov va yordamchi materiallar, xom ashyo namunalarini etarli miqdorda saqlashni tashkil etish. Tayyor mahsulot namunalarining har bir seriyasi oxirgi o‘ramdan keyin tavsiya etilgan sharoitda saqlanishi kerak. Tayyor mahsulot yaroqlilik muddati tugagandan keyin bir yil davomida saqlanishi kerak. Lekin uch yildan kam emas. Dori vositalari yaroqlilik muddati tugaganidan keyin faol xom ashyolar namunasi bir yil davomida saqlanishi kerak, lekin uch yildan kam emas. YOrdamchi materiallar (erituvchi, gaz va suvdan tashqari) kamida uch yil saqlanishi kerak.
  
• 
  Tayyor dori vositalari yoki dori moddalari tayyorlangan barcha seriyalari uchun pasportlar saqlanishi tayyor mahsulot yaroqlilik muddati tugaganidan keyin ishlab chiqarish jarayonini bosqichma-bosqich nazorati va tayyor dori vositalari, dori moddalari, markalash, o‘rov va yopdamchi materiallar, xom ashyo tahlili natijalarining nusxasi (ko‘chirmasi) bir yil davomida saqlanishi kerak, lekin uch yildan kam emas.
  

Kirish

1.1.Umumiy talablar.

2. Mahsulot sifatini nazorat hilishda yaxshi amaliyot laboratoriyasi.

2.1. Xodimlarga nisbatan talablar.

2.2. Hujjatlarga nisbatan talablar.

2.3. Namuna olishga nisbatan talablar.

3. Sinovga nisbatan talablar.

4. Tayyor mahsulot nazoratiga talablar.

Xulosalar

Umumiy talablar.

Maqsulot sifatini nazorat qilishda yaxshi amaliyot laboratoriyasi.

Xodimlarga nisbatan talablar.

qujjatlarga nisbatan talablar.

namuna olish standart ishchi uslubi;

standart ish uslublari va sinash validatsiyasi usuli bayonnomasi;

Namuna olishga nisbatan talablar.

foydalanadigan jiqozlar ro’yqati;

olinadigan namuna miqdori;

namuna ajratish tartibi bayoni;

namuna olinadigan tara xolati va xili;

namuna olinadigan taraning idеntifikatsion bеlgisi;

stеril, bеqaror va zararli maqsulotdan namuna olganda barcha kеrakli eqtiyot choralariga rioya qilish;

saqlash sharoiti va muddati;

namuna olish jiqozlarini saqlash va tozalash tartibining bayoni.

Namunani shunday olish kеrakki, dastlabki xom ashyo matеrial, yarim tayyor maqsulot yoki tayyor maqsulotning qar qanday sеriyasini sifat va miqdor jiqatdan qar tomonlama baqolash mumkin bo’lsin. Namunalar shunday olinishi kеrakki, ular barcha sеriyalar yoki qadoqdagi “angro” ga mos kеlsin. Tara va sеriyaning qar xil qismidan olingan namunani aralashtirish mumkin emas. Shuningdеk oraliq maqsulot sifatini nazorat qilish uchun tеxnologik jarayon davomida namuna olish darkor (masalan qadoqlanmagandan).

Namuna olingan qar bir tarada quyidagi ma'lumotlar yozilgan yorliqlar bo’lishi lozim:

namuna olgan shaxs lavozimi va imzosi;

Sinovga nisbatan talablar.

sinov o’tkazish sanasi;

sinov va xisoblash yakunini o’tkazgan shaxs lavozimi va shartli imzosi;

sinov va xisoblash yakuni natijalarini tеkshirib chiqqan va baxolagan shaxs nasabi va shartli imzosi;

ruxsat bеrish to’qrisidagi aniq ifodalangan xulosa (natija) yoki maqsulotni rad etish xulosasiga (yoki uni statusiga tеgishli boshqa qaror) imzo chеkkan shaxs familiyasmi va sana.

Tsеx xodimlari tomonidan ishlab chiqarish xonalarida sinov tеkshirishni qo’shib, ishlab chiqarish jarayonida bajarilgan ishlarni nazorat qilishning barcha turlaristandart ishchi uslublari yoki SNB boshliqi tomonidan tasdiqlangan ishlab qicharish yo’riqnomalari asosida amalga oshirilishi kеrak. Ushbu sinovlar natijasini bayonnomada ifodalash kеrak.

Laboratoriya tеkshirish ishlari uchun ishlatiladigan rеaktivlar sifatiga o’lchov idishlari, ishchi eritmasi, standart namunalar, ozuqa bo’ladigan muqit, mikroorganizmlarni o’stirish, solishtirish etalonlariga aloqida e'tiborni qaratish lozim. Ularni tayyorlash tashkil qilish va sinash standart ishchi uslubi asosida amalga oshirilishi kеrak.

SNB tushadigan barcha standart namunalar va ularni sinash to’qrisidagi qamma ma'lumotni to’la aks ettiruvchi maxsus ro’yqat jurnalini olib borish kеrak.

Nisbatan uzoq vaqt davomida foydalanishga mo’ljallangan rеaktiv saqlanadigan qar bir siqimni quyidagi ma'lumot yozilgan yorliq bilan ta'minlash lozim:

tayyorlash sanasi;

saqlashni maxsus sharoitlari;

Tayyor maqsulot nazoratiga talablar:

Dori vositalar barqarorligi quyidagi ma'lumotlarni o’z ichiga olgan tasdiqlangan dasturga asoan o’rganish lozim:

olingan namunalarni saqlash sharoitining o’xshashligi qaqida ma'lumot;

Kirish

1. 
   Validatsiyaning kelib chiqish tarixi.
   
2. 
   Umumiy qoidalar.
   

0. 
   - Validatsiyani o‘tkazish tartibi.
   
1. 
   - Qayta validatsiyadan o‘tkazish.
   
1. 
   Validatsiya o‘tkazilganligi to‘g‘risidagi xulosa.
   
2. 
   Kvalifikatsiya.
   
3. 
   Validatsiya ob’ektlari.
   
4. 
   Validatsiyaning aossiy elementlari.
   

So‘nggi 30 yil davomida validatsiya farmatsevtik ishlab chiqarishda sifatni ta’minlash tizimining asosiy elementlaridan, shuningdek GMPning asosiy muhokama etiladigan bo‘limlaridan biri bo‘lib qolmoqda. Uni o‘tkazilishi farmatsevtik ishlab chiqaruvchidan ko‘pdan ko‘p vaqt va mablag‘ sarflanishini talab qilmoqda.

Birinchi bo‘lib “validation” so‘zi XII asrning o‘rtalarida ingliz tili yozuvlarida paydo bo‘ldi. 1832 yilda London dorixona birlashmasining xisobotida har xaftada ishlatilish lozim bo‘lgan xom ashyolarning sifatini tasdiqlash bo‘yicha xay’at validatsiya terminini amaliyotga kirishiga sababchi bo‘ldi. 1948 yilda ozuqa muhitidan (mikrobiologik) aspekti jarayonlarni amalga oshirishda foydalanish maqsadida uni validatsiyalash amalga oshirildi. Validatsiyaning bir qancha shakllari yoki ko‘rinishlari farmatsevtik ishlab chiqarishning tegishli me’yoriy hujjatlarida aks ettirilgan bo‘lib, bu tushuncha mohiyatan yangi emas.

Farmatsevtik ishlab chiqarish validatsiyasi birinchi bo‘lib AQSHlarida o‘tgan asrning 70 yillarida amalga oshirilgan. GMPning dastlabki nashrlarida bu termin yo‘q edi.

AQSHning oziq ovqat va dori vositalar sifatini nazorat qilish ma’muriyatining ikki vakili E.Beyers va B.Loftuslar 1974 yilda davlat hizmatidan kechib o‘zlarning xususiy konsultativ agentligini tashkil qildilar.

Validatsiya va uni o‘tkazish va aniqlash tartibi ISO 9000 standartida kengroq berilgan.

Validatsiya – sifat kafolatining ajralmas qismi xisoblanadi.

Validatsiyaning asosiy belgilari quyidagilardan iboratdir:

• 
  asosiy texnologik, qo‘shimcha jihozlar, shu bilan birga kompyuter sistemasini montaji va ishlash qobiliyatiga baho berish;
  
• 
  texnologik jarayon parametrlariga baho berish;
  
• 
  jarayonni bajarishda mumkin bo‘lgan og‘ish jegarasiga baho berish;
  
• 
  tahlil uslublariga baho berish;
  
• 
  texnologik jarayonlarni shahodatlovchi hisobot yoki bayonnoma tuzish.
  

• 
  har bir texnologik jarayonni ishlab chiqarishga tatbiq qilishdan oldin;
  
• 
  steril dori vositalari ishlab chiqarishning mavjud jarayonlarini (texnologik jarayon va jihozlar validatsiyasi) bor ma’lumotlar asosida nosteril dori vositalari ishlab chiqarishning mavjud jarayonlarini (bor ma’lumotlar ikkilanish uyg‘otsa jarayonning bir qismi yoki hammasi validatsiyadan o‘tkaziladi).
  

• 
  tayyor dori vositasi, xom ashyo, yordamchi yoki o‘rov, markalash materiallari uchun me’yoriy-texnik hujjatlar o‘zgargan xollarda;
  
• 
  texnologik hujjat o‘zgarganda;
  
• 
  jihozni almashtirganda yoki ta’mirlaganda;
  
• 
  ishlab chiqarish xonalari yoki yordamchi tizimlar (isitish, ventilyasion, kondinsionerlashtirish) qayta jihozlanganda;
  
• 
  texnologik jarayonlarni olib borishda reglamentdan og‘ishlar aniqlanganda;
  
• 
  tegishli jadvallarni xisobga olib o‘tkaziladigan rejali validatsiya.
  

- Jihoz, nazorat-o‘lchov asboblari, ishlab chiqarish texnologiyasi tasdiqlangan hujjatga mos kelishini rasmiy tasdiqlash.

- Ishlab chiqarishni barcha aspektlari validatsiya qilingan bo‘lishi lozim (jihozlar, ventilyasion tizimlarni tozalash, xonalar, xavo, suvga, sanitar ishlov berish va boshqalar).

- O‘qitilgan xodimlarning mavjudligi.

- Validatsiya jarayonini tashkil qilish.

Farmatsevtika korxonasida validatsiya o‘tkazish uchun ma’sul shaxs belgilanadi. U o‘z navbatida ishchi guruh tuzib, uning rahbarini tayinlaydi. Ishchi guruhning rahbari oldin to‘plangan axborotlardan iloji boricha ko‘proq foydalanib, validatsiya o‘tkazish rejasini tuzadi. Reja barcha manfaatdor bo‘limlar bilan kelishilgan (loyihalash, konstruktorlik, ilmiy-tadqiqot, ishlab chiqarish, sifatni nazorat qilish) va validatsiyani o‘tkazish uchun ma’sul shaxs tomonidan tasdiqlangan bo‘lishi kerak.

Validatsiya bo‘yicha ishni bajarayotgan ishchi guruhi va manfaatdor bo‘limlar vakillari reja asosida uning o‘tkazilishi uchun javob beradilar.

Validatsiya bo‘yicha ishga jalb qilinayotgan xodim tegishli tayyorgarlikdan o‘tishi lozim.

Validatsiya o‘tkazilgani haqidagi xisobot quyidagilarni o‘z ichiga olishi zarur:

• 
  maqsad;
  
• 
  birlamchi ma’lumot;
  
• 
  o‘lchov vositalari kalibrlash haqida ma’lumot;
  
• 
  texnologik jarayon parametri va sharoiti, jihozlarni ishlash tafsilot va me’yoriy hujjatlarga mos kelish haqida bayonnoma. Tekshirish bo‘yicha olingan natijalar bayoni;
  
• 
  olingan natijalar tahlili, taklif va xulosalar;
  
• 
  takroriy tekshirish o‘tkazish bo‘yicha talablar.
  

- Aniq ob’ek validatsiyasi uchun bayonnoma (reja)

- Validatsiya maqsadi.

- Dastlabki sharoitlar.

- Nazorat-o‘lchov texnikasini qiyoslashni rasmiy tasdiqlash.

- Jihozga texnik hujjatlar komplekti.

- Yo‘riqnomalar, uslublar va x.k. mavjudligi.

- Validatsiya jarayonining umumiy bayoni

- Validatsiya bayonnomasi va uni tasdiqlash.

- Validatsiya haqida xisobot.

- Mahsulot tavsifi, tekshirish natijasi.

- Validatsiya hamda takroriy validatsiya haqida xulosa va tavsiyalar.

- Kafolatli idora ma’muriyatiga qisqartirilgan xisobot berish.

Validatsiyani amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan harajatlar tekshirilayotgan umumiy ob’ekt summasining 4-8% tashkil qilishi lozim. Biroq keyingi vaqtlarda bu me’yordan chetga chiqishlar kuzatilmoqda. Masalan AQSHda farmatsevti ishlab chiqarishda amalga oshiriladigan validatsiya 50mlrd. Dollordan ortib ketmoqda. Bu aksariyat ishlab chiqaruvchilarni validatsiyaning asl mohiyatini tushunmasdan uni o‘tkazishga jazm qilashidadir. Buning uchun aniq iqtisodiy asoslangan validatsiya rejasi ishlab chiqilishi lozim.

Validatsiya shuningdek o‘z ichiga “kvalifikatsiya” tushunchasini ham oladi. Bu validatsiya to‘g‘risidagi OST 42-510-98 keltirilmagan bo‘lsada, MU 64-04-001-2002 “Dori vositalarin ishlab chiqarish. Validatsiya. Asosiy tamoillar” da o‘z aksini topgan.

MU 64-04-001-2002ga muvofiq kvalifikatsiya (Qualification) – loyihalashtirish hujjatlari, asbob-uskunalar, muxandislik tizimlari va boshqa ishlab chiqarishning shart sharoitlarini kutilayotgan ishlab chiqarish natijalariga erishish sifatini oshirish va ularni hujjatlashtirish orqali tasdiqlash. Bu validatsiyaga tayyorgarlik ko‘rishning asosiy qismi xisoblanadi.

SHuning uchun ob’ektga bog‘liq ravishda qanday termin “kvalifikatsiya” yoki “validatsiya” qo‘llanilishi lozimligi to‘g‘risida olindan xulosa chiqarish lozim.

“Kvalifikatsiya” yoki “validatsiya” teminlarini ishlatilish sohalari

1. 
   Texnologik jarayonlar.
   
2. 
   Analitik uslublar.
   
3. 
   Tozalash jarayonlari.
   
4. 
   Binoni sanitar qayta ishlash jarayonlari v. b.
   
5. 
   Texnologik va laboratoriya uskunalari.
   
6. 
   Muxandislik tizimlari, qaysiki yarim mahsulot va tayyor mahsulot sifatiga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi (toza havo, suv, bug‘, inert gaz, siqilgan havo v.b.).
   
7. 
   “Toza” binolar va zonalar, “sovuq” xonalar v.b.
   
8. 
   Kompyuter tizimlari qaysiki, ishlab chiqarish va uni nazorat qilish jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lgan.
   

1. 
   YArim mahsulot yoki tayyor mahsulot sifatiga ta’sir ko‘rsatmaydigan asbob-uskunalar.
   
2. 
   Muhandislik tizimlari, qaysiki mahsulot sifatiga tasir ko‘rsatmaydigan, biroq ishlab chiqarish jarayonini doimiyligini ta’minlaydigan (elektrenergiya ta’minot tizimi).
   
3. 
   Bino yoki imoratning umumiy konstruktiv tuzilish elementlari.
   
4. 
   YOrdamchi kompyuter tizimlari, qaysiki ishlab chiqarish jarayoniga bevosita bog‘liq bo‘lmagan.
   

• 
  asosiy va yordamchi texnologik asbob-uskunalarning ishlab chiqarishga layoqatligi, unumdorilgi va samaradorligi va montaj ishlarining sifatini baholash, shuningdek kompyuter tizimlarining ham;
  
• 
  texnologik jarayonlarning parametrlari va shart-sharoitlarini baholash;
  
• 
  jarayonni davom etishida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan chetlanishlarni baholash;
  
• 
  tahlil usullarini baholash;
  
• 
  texnologik jarayonlarni attestatsiyadan o‘tkazish bo‘yicha bayonnomalar va xisobotlarni tayyorlash.
  

• 
  dizayn kvalifikatsiyasi (design qualification DQ);
  
• 
  montaj kvalifikatsiyasi (Installation qualification IQ);
  
• 
  funksiyalashtirish kvalifikatsiyasi (Operation qualification OQ);
  
• 
  ekspluatatsiya kvalifikatsiyasi (Performance qualification PQ);
  
• 
  validatsiya jarayonlari (Process validation PV);
  
• 
  analitik uslublar validatsiyasi (Analytical methods validation);
  
• 
  tozalik validatsiyasi (Cleaning validation CV);
  
• 
  kompyuter tizmlar validatsiyasi (Computer system validation CSV).
  

1. 
   Ishlab chiqaruvchi korxona GMP tizimiga a’zo emas.
   
2. 
   Laboratoriya reglamenti asosida korxonada ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan.
   
3. 
   Dori vositalar va tibbiy texnika sifatini nazorat qilish Bosh boshqarmasining sifat nazorati sertifikatisiz mahsulot sotuvga chiqarilgan.
   

1. 
   GMP nima?
   
2. 
   GMP tizimining amal qilayotgan varianti qachon qabul qilingan?
   
3. 
   GMP tizimida ishtirok etish uchun mamlakatda qanday sharoit mavjud bo‘lishi kerak?
   
4. 
   ISO nima?
   
5. 
   GMP nechta bo‘limdan iborat va ular qaysilar?
   
6. 
   Tayyor dori vositalari uchun qanday me’yoriy hujjatlarni bilasiz.
   
7. 
   Tayyor dori vositalari ishlab chiqarishning boshqaruv organlarini ayting.
   
8. 
   Reglamentning qanday turlari mavjud?
   

TDVlarini korxona sharoitida ishlab chiqarish uchun quyidagi MTH lar kerak bo‘ladi: DF, FM, VFM va ishlab chiqarish reglamenti.

TDV lari uchun quyidagi standartlar qabul qilingan: DF. FM. VFM.

Bu standartlar taklif etilayotgan TDVning mualliflari, laboratoriya va korxonaning texnik bo‘limi xodimlari ishtirokida tuziladi. Standartlarda TDVning tashqi ko‘rinishi, sifat ko‘rsatkichlari, chinligi, tozaligi, miqdoriy taxlil usuli, qadoqlanishi, saqlanishi va farmakologik ta’siri keltirilgan bo‘ladi. TDVning tarkibi va texnologiyasi yozilmaydi. VFM “Dori vositalari va tibbiy texnika sifatini nazorat qilish Bosh boshqarmasi” tomonidan tasdiqlanadi. VFM qonun maqomiga ega bo‘lib, unga korxonalar, iste’molchilar rioya qilishi shart.

Reglamentda esa korxona sharoitida TDV ni ishlab chiqarish texnologiyasi batafsil yozilgan bo‘lib, u 14 bo‘limdan iborat bo‘ladi.

Reglament o‘z navbatida manfaatdor shaxslar, kafedra, laboratoriya yoki texnik bo‘lim xodimlari tomonidan tuziladi. Bugungi kunga kelib laboratoriya, tajriba, sanoat va ishlab chiqarish reglamentlari mavjud.

Laboratoriya reglamentini laboratoriya mudiri, ishlab chiqarish reglamentini esa korxonaning bosh muxandisi tasdiqlaydi.

Reglament tuzishda korxonadagi asbob uskunalar va mahalliy shart-sharoit hisobga olinadi. Har bir korxonani, har bir TDV uchun tuzgan reglamenti bo‘ladi, uni boshqa korxona tan olmasligi mumkin. Reglament shu korxona uchungina majburiy hujjat hisoblanadi.

1-izoh. Steril tibbiy mahsulotlarni ishlab chiqarish

2-izoh. Odamlar uchun biologik tibbiy maxsulot ishlab chiqarish

3-izoh. Radioaktiv-farmatsevtik preparatlar ishlab chiqarish

4-izoh. Immuno-veterinologik mahsulotlardan tashqari veterinologik-tibbiy mahsulotlar ishlab chiqarish.

5-izoh. Immuno-veterinologik-tibbiy mahsulotlar ishlab chiqarish.

6-izoh. Tibbiy gazlarni ishlab chiqarish

7-izoh. Tibbiy dorivor o‘simlik mahsulotlarini ishlab chiqarish.

8-izoh. Boshlang‘ich va qodoqlovchi materiallardan namuna olish.

9-izoh. Suyuqliklar, kremlar va surtmalarni ishlab chiqarish.

10-izoh.Ingalyasiya uchun aerozollarni ishlab chiqarish.

11-izoh.Kompyuterlar tizimi.

12-izoh.Tibbiyot mahsulotlarini ishlab chiqarishda ionlovchi nurlantirishdan foydalanish.

13-izoh.Klinik sinovlar uchun tibbiy mahsulotlarni sifatli ishlab chiqarish amaliyoti.

14-izoh.Inson qoni va plazmasidan mahsulotlar ishlab chiqarish
“Dori vositalari sifatini boshqarish va sifat nazorati”ga nisbatan talablar.

Maqsad: Talabalarga GMP – tugrisida ma’lumot berish, qonun-qoidalari bilan tanishtirish. Dori vositalari sifatini boshqarishga nisbatan talablar va sifat nazorati tamoillari xakida tushuncha berish. SNB ga qo‘yiladigan asosiy talablar bilan tanishtirish.

Mavzuning ahamiyati: GMP – umumiy boshqaruv qoidalari bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonlari va nazorat sinovlari o‘tkazish tartibini belgilab, hamda chiqarishni turi, zamonaviy usulda olib borish bo‘yicha minimal amaliy ko‘rsatmalarni o‘z ichiga oladi. “YAxshi ishlab chiqarish qoidalari” (GMP) - sifatni ta’minlash tizimining asosiy qismi xisoblanib, korxonada ishlab chiqarish va nazorat qilishga tegishli hujjatlar talabiga asosan olib borishni ta’minlaydi. Qoidalar tayyor mahsulotni nazorat qilish yo‘li bilan yo‘qotib bo‘lmaydigan ishlab chiqarishda havfli xatoliklarni minimumga olib kelishga yordam qiladi.

Vaziyatli masalalar.

1. 
   ISO tashkil topishi va uning vazifalari.
   
2. 
   “Xalqaro savdoda farmatsevtik preparatlar sifatini tasdiqlash tizimi” yaratilgan, tizimda ishtirok etish uchun mamlakatda ikkita sharoit mavjud.
   

1. 
   “Xalqaro savdoda farmatsevtik preparatlar sifatini tasdiqlash tizimi” tashkil topishi va uning vazifalari.
   
2. 
   Xalqaro savdoda farmatsevtik preparatlari sifatini tasdiqlash tizimida ishtirok etish uchun qanday sharoit mavjud bo‘lishi kerak.
   
3. 
   Evropa hamjamiyatiga (European Community - ES) kiruvchi mamlakatlar GMP qoidalari qanday?
   
4. 
   O‘rov materiallar va ularning turlari.
   
5. 
   Dori vositalari sifatini boshqarishga nisbatan talablar. Sifat nazorati tamoillari.
   
6. 
   SNB ga qo‘yiladigan asosiy talablarni yoritib bering.
   
7. 
   Dori vositasini sifatini ta’minlash va ularning asosiy qoidalari.
   
8. 
   “Yaxshi ishlab chiqarish qoidalari” (GMP) nimalardan iborat.
   

Tizimda ishtirok etish uchun mamlakatda uchta sharoit mavjud bo‘lmog‘i darkor:

4. 
   Dori vositalarini Davlat ro‘yhatidan o‘tkazish idorasi va tizimning mavjudligi.
   
5. 
   Vakolatli idoralar tomonidan farmatsevtika korxonalarini muntazam ravishda inspeksiyadan o‘tkazish.
   
6. 
   Amaldagi korxonalarning GMP (Good manufacturing practice – YAxshi ishlab chiqarish amaliyoti qoidalari) talablariga mos kelishi.
   

Turli mamlakatlarda GMP qoidalarini bajarilishini ta’minlash maqsadida, farmatsevtika maxsulotini ayrim turlarini chiqarish jarayonini tashkil qilish va boshqarish sharoitlarini reglamentlovchi hamda aniqlovchi hujjatlar va standartlar ishlab chiqilmoqda.

Oxirigi yillar GMPda yangi qoidalar va standartlash xalqaro tashkilotida (International Organization for Standartization ISO) bir qator hujjatlar, ya’ni ISO 9000-9004 deb nomlanuvchi standartlar yuzaga kelgan bo‘lib, dastlab kiritilgan tushunchalarni ancha rivojlantirdi yoki sifatni boshqarish, validatsiya va xakozo muhim xolatlarni birinchi marta o‘z ichiga olgan, shuningdek ayrim dori vositalari guruhini ishlab chiqarishga tegishli qoidalarni qo‘llanish sohasini kengaytiradi. Bundan tashqari, oxirigi yillarda O‘zbekistonda GMP qoidalari talablari ma’lum bir darajada e’tiborga olingan yangi ishlab chiqarish korxonalari tashkil etildi.

Me’yoriy xavolalar

1. 
   GOST 12.1.005-88 “Ish zonasidagi havoga nisbatan qo‘yiladigan umumiy sanitariya-gigiena talablari”
   
2. 
   GOST R 50766-95 “Toza xonalar. Tasniflash. Attestatsiya uslubi. Asosiy talablar” M.Gosstandart Rossii. 1995.
   
3. 
   GOST
   
4. 
   OST 42-505-96. “Tabiiy sanoat mahsulotlari. Ishlab chiqarish texnologik reglamentlari. Mazmuni, yaratish tartibi, kelishish, tasdiqlash”
   
5. 
   OST 42-506-96. “Dori vositalari va dorivor o‘simlik xom ashyolari uchun me’yoriy hujjat ishlab chiqish, kelishish va tasdiqlash tartibi”.
   
6. 
   OST 42-507-96. “YAngi dori vositalarini yaratish va sanoatda qo‘llash bo‘yicha ishlarni tashkil qilish tartibi. Asosiy qoidalar”.
   
7. 
   GOST 2874-82 “Iste’mol suvi. Gigiena talablari va sifat nazorati”.
   
8. 
   OST 42-504-96. “Sanoat korxonalari va tashkilotlarda dori vositalari sifat nazorati. Asosiy qoidalari”.
   

Aseptik sharoitlar – tayyor mahsulotga mikroorganizmlar yoki mexanik zarrachalar tushib qolishini istisno qiluvchi steril dori moddalari yoki tayyor dori vositalari ishlab chiqarish sharoiti.

Yaroqsiz (yaroqsiz deb topilgan mahsulot) – texnologik hujjat talabalariga amal qilinmay chiqarilgan yoki belgilangan standartga mos kelmaydigan maxsulot.

Validatsiya – ishlab chiqarish sharoiti, texnologik jarayoni, jihozlar, yarim tayyor mahsulot va tayyor mahsulot sifatini belgilangan talablarga mosligini hujjatlar asosida tasdiqlash.

Ventilyasiyalangan havo – ventilyatordan ventilyasion tizimga kelayotgan va ishlab chiqarish xonasining tegishli darajadagi tozaligini ta’minlovchi tozalangan havo.

Havo shlyuzi – tozalikning turli darajalariga mansub xonalar orasidagi tutash joyga “toza” xonaga mexanik zarrachalar va mikroorganizmlar kirishini oldini olish maqsadida o‘rnatilgan qurilma. Shlyuzni odamlar, jihozlar va har xil materiallarni bir xonadan boshqa xonalarga o‘tkazish uchun ishlatish mumkin.

Yordamchi materiallar – tayyor mahsulot ishlab chiqarishda foydalaniladigan biroq, alohida dori sifatida foydalanishga mo‘ljallanmagan modda yoki materiallar.

Tayyor mahsulot – ishlab chiqarishning barcha bosqichlarini shu jumladan o‘rash va markalash bosqichini ham o‘tagan dori shakli.

Tayyor dori vositasi – davolash hususiyatiga ega bo‘lgan dori shakli xususiy iste’molchiga davolash uchun qulay bo‘lgan shaklda sotishga tayyorlangan dori vositasi.

Karantin – xom ashyo, yordamchi, o‘rov, markalash materiallarining, yarim tayyor mahsulotning alohida joyda saqlanayotgan yoki ularni ishlatishga qaror chiqarilguncha sotilish va foydalanishni ta’qiqlaydigan huquqiy xolatlardir: sotilish, yaroqsizlarni ajratish yoki qayta tiklash.

Sifat - tayyor mahsulot xususiyati va undan foydalanish uchun belgilangan standartlarga ya’ni ro‘yhatga kiritilgan texnologik jarayonni asosiy parametrlariga mosligini aniqlab beruvchi belgilar yig‘indisidir.

Xonaning tozalik darajasi – xonaning “toza” yoki “tozalik” darajasi 1 m³ havoda ma’lum kattalikdagi mexanik zarrachalar va mikroorganizm miqdoriga qarab belgilanadi.

Kodlashtirish – tayyor mahsulotni avtomat tarzda bir turda ekanligini taqqoslash imkonini beruvchi yozuvlar tizimi.

Ishlab chiqarish jarayoni nazorati – tayyor mahsulot sifatini me’yoriy hujjat talablariga mosligini ta’minlash uchun chiqarilayotgan mahsulotni ishlab chiqarish jarayonini kuzatish maqsadida tegishli texnologik parametrlarga korrektirovka kiritishni bosqichma-bosqich nazorat qilish turlarini amalga oshirish. Atrof muhit va jihozlar tozaligi nazorati ishlab chiqarish jarayoni nazoratining bir qismi hisoblanadi.

Dori moddalari (substansiyalar) – ishlatishga ruhsat berilgan tabiiy va sun’iy biologik moddalar.

Dori vositalari – profilaktika, diagnostika va davolash uchun foydalanishga ruxsat berilgan bir yoki bir necha dori moddalari (substansiyasi), tabiiy va sun’iy ravishda olingan qo‘shimcha moddalardir. Bular qatoriga immunobiologik, radiofarmatsevtik preparatlar, gomeopatik, diagnostika va sterilizatsiya vositalari kiradi.

Material balansi – nazariy olinishi mumkin bo‘lgan va amaliy olingan tayyor mahsulotni solishtirmasi.

Seriya raqami – seriyaning bir xilligini taqqoslash va shu seriyani olishdagi ishlab chiqarish hamda nazorat qilish operatsiyalarining bajarilish ketma-ketligini aniqlashga yordam beruvchi raqamli harfli yoki harf-raqamli belgilar.

Chiqindilar – tayyor mahsulot ishlab chiqarish jarayonida olinadigan qo‘shimcha mahsulot.

Bir tomonlama havo oqimi (laminar oqim) – bir xil tezlikdagi ko‘ndaloang kesim bo‘ylab bir tomonlama o‘tadigan parallel havo oqimi (chiziqli oqim).

Har tomonlama kontaminatsiya – xom ashyo, yarim tayyor mahsulot, tayyor mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida boshqa turdagi xom ashyo, yarim tayyor mahsulot yoki tayyor mahsulot bilan ifloslanish ehtimoli.

Ishlab chiqarish (ishlab chiqarish jarayoni) – tayyor dori vositalarini ishlab chiqarish operatsiyalarini ya’ni xom ashyo, birlamchi o‘rov, markalash materiallari va qo‘shimcha, yarim tayyor mahsulotlarni sotib olishda to ularni tayyorlash, o‘rash, sotishga ruhsatnomalar olish, saqlash, transportirovkalash va tayyor mahsulot sifatini nazorat qilish kabi ishlarni o‘z ichiga olgan tamoillardir.

Yarim tayyor mahsulot – dori vositasi bo‘lishdan avval ishlab chiqarish jarayonining keyingi bosqichlarini o‘tishi lozim bo‘lgan qisman ishlov berilgan xom ashyo yoki dori moddasi.

Seriya – muttasil sharoitda bir ishlab chiqarish jarayonida tayyorlangan bir jinsli tayyor mahsulotlarning ma’lum miqdori.

Xom ashyo – o‘rov va markalash materiallaridan tashqari, tayyor mahsulot olishda foydalaniladigan birlamchi material.

Yaroqlilik muddati – dori vositalarini me’yoriy hujjat talablariga mos ravishda barqarorligini xisobga olib belgilangan sana. Bundan tashqari yorliqda yaroqlilik muddatiga muvofiq yaroqliliik muddati tugashi to‘g‘risidagi ko‘rsatma bo‘lishi shart (expiry, date).

Texnologik kiyim-bosh – xom ashyo, yordamchi va o‘rov materiallari, yarim tayyor va tayyor mahsulotni, jihozlar va xonalar chiqarayotgan mexanik zarrachalar hamda mikroorganizmlar ikkilamchi ifloslanishda ximoya qilishga mo‘ljallangan kiyim-bosh komplekti.

O‘rash – dorilarni o‘rov materiallariga joylash, markalash va ularni tashkil qilishdagi hamma bosqichlar va operatsiyalar.

Steril dori vositalarini ishlab chiqarishda birlamchi o‘ramni to‘ldirish (birlamchi o‘rov material, qadoqlash yoki quyish), qoida bo‘yicha o‘rash bosqichiga kirmaydi.

To‘ldirilgan, lekin birlamchi o‘rov materiali bilan o‘ralmagan mahsulotni yarim tayyor mahsulot deb xisoblash kerak.

O‘rov materiallari – o‘rash yoki dozalashda shuningdek tayyor dori vositalarini saqlashda foydalaniladigan materiallar (transport tarasida tashqari). Ular quyidagi turlarga bo‘linadi:

• 
  bevosita dori shakllariga tegib turadigan birlamchi o‘rov materiallari;
  
• 
  tayyor dori vositalarini o‘rashda ishlatiladigan ikkilamchi o‘rov materiallari (qutilar, karton, plenka, folga va boshqalar).
  

“Toza” kamera – ma’lum kattalikdagi mexanik zarracha miqdori me’yorlangan steril havoning laminar oqimini yaratib beruvchi qurilma.

“Toza” xonalar – havoning tozaligi ma’lum kattalikdagi mexanik zarrachalar va mikroorganizmlar miqdori bo‘yicha me’yorga solib turiladigan tayyor sterila dori vositalari ishlab chiqarish mo‘ljallangan xonalar yoki zonalar.

Xonaning tozalik darajasi – 1 m³ havoda ma’lum kattalikdagi mexanik zarrachalar va mikroorganizmlarning miqdoriga qarab belgilanadi.