II BOB. MIRON VA POLIKLET
2.1.
Haykaltaroshlikdagi komil inson obrazi
Mifologiyada hikova qilinishicha, Afina fleytadek musiqa asbobini yaratgan,
lekin qo’pol ovoz chiqargani uchun uni la’natlab irg’itib yuborgan. Marsiya esa
bundan hayiqmay asbobni yerdan ko’taryapti. Voqeadan xulosa kelib chiqiyaptiki,
ular orasidagi ziddiyatlar teskari harakatlardan iborat bo’lib, natijada gavda
harakatlaridagi yechim mukammal topilmaganligini anglatyapti.
YUQORI KLASSIKA
(e. a. 450-410-yillar)
Er. av.5-asrning ikkinchi yarmiga kelib klassika san’atida estetik g’oyalar
to’planib, san’atning barcha turlarini rivojlantirilishida zamin bo’ldi. Mazkur
davrga kelib Grek polislari orasida muhim o’rinlaridan birini Aftna madanivati
egallaydi. Chunki bu davr hukmronligi mamlakat madaniyatining iqtisodiy va
siyosiy rivojianishda hamda katta yutuqlarni qo’lga kiritish bilan belgilanadi.
Aynan mana shu davr Grek madaniyatida "Oltin asr" deb yuritilgan edi.
ME’MORCHILIK
Perikl yashagan davrida juda yirik, va ajoyib ansambl Afina akropoli bunyod
qilindi. Akropol shahri va uning qo’rg’oni o’sha atrofda o’zining go’zal afsonaviy
qiyofasi bilan ajralib turadi. Mana shunday mo’jizaviy ansambl fors qo’shinlari
tomonidan vayronaga aylantirildi. Er. av. 5-asrning III choragiga kelib Afina
akropoli yangi ko’z ilg’amas darajada qayta qurildi. Endilikda uning mavzeida oq
marmarli binolar Parfenon, Propiley, Niki Apteros ibodatxonalari qad ko’tardi.
Keyinchalik esa qurilishlar Erexteyon ibodatxonasining qurilishi bilan yakunlandi.
Afina tepaligida asosan afinaliklarning ibodatxonalari joylashgan bo’lib, ular
orqasidagi Parfenon ibodatxonasi afinalik donishmandlar homiysi sharafiga
qurilgan edi. Ularning xazinasi ham avnan shu yerda saqlangan. Afinaga kirish
joyida joylashgan Propiley binosida kutubxona va kartinalar galereyasi saqlangan.
Akropol qiyaliklari teatr uchun mos va qulay kelganligi sababli shu yerda Dionis
nomidagi teatr bunyod etilgan. Umuman, grek me’morlari o’ta mohirlik bilan
20
me’morchilik inshootlarini rejalashtirganlar. Hatto ular har bir bino uchun
tabiatning o’ta mos keladigan go’zal joylarini tanlay olishgan. Mana shunday
ko’rkam imoratlardan biri Afina akropolidir. Akropol qurilishi va uning loyihasi
Gresiyaning buyuk haykaltaroshi Fidiy rahbarligi ostida bajarilgan. Akropol
qurilishi o’zida Gresiya tarixida birinchi bor Afina davlatining qudratini, uning
yuksakligini namoyon qilibgina qolmay, balki umumellinizm g’oyalarning yagona
maqsad uchun intilishlaridan iborat ekanligini namoyon qildi. Butun boshli qurilish
ansambli o’zida oliy darajadagi go’zallikni mujassam etibgina qolmay, balki
o’zining chiroyli olchamlarini namoyon qilganligi bois ham viqor bilan qad
ko’tarib turibdi. Akropol qurilishi loyihasidan shuni tushunish mumkinki, inshoot
bayram marosimlari va umumjamoa yig’inlari uchun mo’ljallangan. Akropolga
kirish g’arb tomondan bo’lib, Propiley darvozasidan (er. av. 437-432- yillar,
me’mor Mnesikl) kirib borilgan. Doriy orderi uslubida qurilgan ikki yon
tomondagi ayvonlar Niki Apteros ibodatxonasiga tutashgan (bu ibodatxonani er.
av. 449-432-y. y. Me'mor Kallikrat qurgan). Binoning ikki yon tomonidan qurilgan
ikki qator ioniy orderlari ( anfiprostil uslubida qurilgan) ibodatxona qurilishiga
yanada ko’rkamlik ,nafislik ato etgan. Propiley o’rtasidan o’tib keng maydonga
kiriladi. Maydonning markazida esa Fidiy tomonidan tayyorlangan Afina
Promaxos haykali (bronzadan bajarilgan) qad ko’tarib turibdi. Haykalning
balandligi 9 metr bo’lib, er. av. 465-455-yillarda bunyod qilingan. Akropolning
bosh ibodatxonasi Parfenonga qarama-qarshi tomonda uncha katta bolmagan, lekin
qurilishiga ko’ra go’zal bino Kallikrat tomonidan, haykallar esa Fidiy va uning
shogirdlari tomonidan bunyod etilgan. Lekin Erexteyon ibodatxonasining muallifi
hanuzgacha (er. av. 421-406-yillar) noma’lumligicha qolib kelyapti.
HAYKALTAROSHLIK
Buyuk haykaltarosh Fidiy Afinada tug’ilgan, u shogirdlari bilan birga ulkan
ishlarni boshqardi va amalga oshirdi.Uning 12 m.li "Afina qizi" deb nomlangan
Afina Parfenos ( e.a. 447-438-yil) haykali haykaltaroshning eng oliy, yirik
namunalaridan biri bolib hisoblanadi. Qalqonga tayanib turgan mag’rur qiz,
21
bayram libosida viqor bilan qaddini ushlab turibdi. Uning oyoqlari ostida
donishmandlik ramzi bolgan ilon yotibdi, o’ng qo’lida g’alaba xudosining kichik
statuyetkasi, go’zal ayol qiyofasida xotirjamlik va qat’iy donishmandlik
xususiyatlari barq urib turibdi. Uning butun gavdasidagi mana shunday xotirjamlik
relyefda to’liq o’z aksini topgan. Relyefda bajarilgan kompozisiyada Greklar bilan
amazonkaliklarning jangi tasvirlanib go’yo sahnada qarama- qarshi hissiyotlarni
keltirib chiqarayotgandek tuyuladi. Aynan shu jangchilar orasida Fidiy o’zini ham
Periklni ham tasvirlagan edi, lekin uning bu g’oyasi uchun xudosizlikda
ayblashgan edilar. Afina Parfenos statuyasining ustki qismi (xrisoelefantina
texnikasi asosida) tilla qatlamlik qoplama va fil suyagidan yopilgan. Havkalning
asosiy qismi yog’och, kiyim va sochlar yupqa oltin qatlamidan, qo’l, yuz va oyoq
qismlari esa fil suyagidan qoplangan. Bundav texnikada bajarilgan statuya orqa
tomondagi binolarning ichkarisida joylashgan statuyalarga juda mos kelgan.
Aynan shu haykallar Fidiy ijodining klassika davrida eng yuqori cho’qqiga
ko’tarilganligini belgilaydi. Binoning sharqiy frontonida ” Afinaning tug’ilishi”
kompozisiyasi o’z aksini topgan , bajarilgan frontonlar uchburchak shaklida,
garbiy frontonida esa Afina va Poseydonlarning yer ustidagi bahslari
tasvirlangan.Haykallarda insonning gavda holatlari erkin joylashtirilgan va
inshootlar kompozisiyasiga juda mos kelyapti. Haykaltarosh bu yerda inson
qomatining vertikal simmetrik qurilishni inkor etib,murakkab kompozisiyalarda
voqeani ochib berishga harakat qilgan. Bino Frontonlarida har bir shaxs o’z
muvozanatiga ega bo’libgina qolma y, balki ular doimiy harakatdagidek o’z aksini
topgan.
Sharqiy fronton haykallari ichida Olimp haykali to’liq o’z aksini topib, alohida
uchta xudo statuyalari orasida ajralib turadi: Bular taqdir xudosi va tun xudosining
qizlari: (ular London muzeyga olib ketilgan), Afrodita, Diona va Peytolardan
iborat. Ibodatxonaning sharq tomonidan kirish jovidagi frizda xudolarning tasviri
tushirilib, ular o’tkazilayotgan marosimlarni kuzatyaptilar. Odamlar va xudolar bir
xil chiroylilikda o’z akslarni topgan. Bu daliliy ashyo sifatida afinaliklarda
22
odamlar va xudolar o’rtasida fuqarolik burchi va huquqlar bir xil
bo’lganligini,shuningdek ular o’rtasida tafout bo’lmaganligidan dalolat beradi.
POLIKLET
Er. a. 50-asrning 2-nchi yarmiga kelib san’at faqat Afinada emas, balki boshqa
mamlakatlarda ham gurkirab yashnadi. Ana shunday shaharlardan biri tarixda
Argos nomi bilan ko’zga tashlanadi. Aynan Argos shahrida Fidiyning zamondoshi
yetuk haykaltarosh Poliklet faoliyat ko’rsatgan. Uning ajoyib asarlaridan biri
"Dorifor" (nayzaboz er. av. 5-asrda) nomi bilan o’zida fuqarolik g’ovaiarini
umumlashtirgan. Asarda u Fidiy kabi o’z mahoratini haykalda namoyish qila olgan
. Bronzadan tayvorlangan statuya kuchli va mard o’spirin yigit obrazini o’zida
mujassamlashtirgan. Chiroyli gavdaga ega bo’lgan bu yigit qo’liga nayza ushlab
olgan. Gavdaning og’irligi o’ng oyoqqa tushgan, chap oyoq esa orqaga tashlangan
bo’lib, uning barmoqlari yerga sal-pal tegib turibdi . Gavdadagi nisbatlar shu
darajada chiroyli topilgan-ki, hatto mazkur chiroy orqali grek vatanparvar
yigitining go’zal tasviri uning ma’naviy dunyosini yuzaga chiqarilishida madad
bo'lganligini guvohi bo'lasiz. Poliklet ijodida inson nisbatlari haqida yozilgan
nazariy manbalar ham mavjud bo’lib,ular kanon nomi bilan ma’lum. Muallif aynan
"Dorifor" statuyasini o’zining mana shu "Kanon" bilimlariga amal qilgan holda
bajargan. Polikletning navbatdagi statuyalaridan biri "Diadumen" (er. av. 420-
410-yil) bo’lib, bu yerda kurash g’olibi bo’lgan yigitcha gulchambarlar qo’ynida
aks ettirilgan. Er. av 5-asrning oxiriga kelib klassika haykaltaroshligi doirasiga
o’zgarishlar kirib keldi. Endilikda monumental qahramonlik mavzusini lirizm va
intim mavzular egallay boshladi. Masalan: Akropol qo’rg'onining Nike Apteros
ibodatxonasidagi lirik yechimdagi relef egallaydi. Sandalini (shipak) yechayotgan
Nika" (er. av, 411-407-y)asari buning yorqin misoli bo’la oladi.
| 