17
ERTA
KLASSIKA
SAN’ ATI
E. a. 500-490 yillarda Greklar va forslar o’rtasida to’xtovsiz kurashlar bo’lib
o’tdi. Avnan shu villarda klassikaning ilk bosqichi erta klassika davri o’zining
rivoj yolini o’tagan. Bu davr san‘atida
real hayotga nazar tashlanib, insonning
umumlashgan tipik obrazlari yaratildi. San’atning barcha jabhalarida inson obrazi
yagona mavzu bo’lib qoldi. Real hayotga murojaat qilinib, guruhli kompozisiyalar,
haykaltaroshlik va me’morchilik muammolari hal etildi.
Erta klassika davrida, asosan, doriy order uslubida ibodatxonalarning qurilishi
keng ko’lamda
rivojlanib, ular insonni ulug’lashga, polis qahramonlarining
yuksaklikka ko’tarilishga bag’ishlandi. Bunday uslubda qad ko’targan inshootlar
o’zida qat‘iy, ixcham olchamni ushlabgina qolmay, balki tola ravishda o’z
muvozanatini ham toliq namoyon eta olgan. Masalan, er. av. 5-asrning 3-2-
choragida qurilgan Pestumdagi Gera ibodatxonasi (ilgari
Poseydon nomi bilan
yuritilgan), o’zining chiroyli haykallari bilan bayramona kayfiyat hosil qilgan.
Olimpiyadagi Zevs (e. av.5-asr o’rtalarida) ibodatxonasi ham buning yorqin misoli
bo’Ia oladi .
HAYKALTAROSHLIK
Ilk klassika davrida monumental haykaltaroshiik namunalari fuqarolik g’oyalarini
ilgari surib maydonlar va ibodatxonalarning ko’rki bo’lib xizmat qilgan. Bu
haykallar o’zida badiiy prinsiplarni umumlashtirgan,shuningdek arxaika davridan
klassika davriga o’tish vaqtini yaqqol ko’rsatib bera olgan. Bunday havkallar
qatoriga er. av. 490-yillarda bunyod etilgan Egina orolidagi Afina Afavn haykalini
kiritish mumkin. Bu haykal binoning frontonida bajarilgan. Kompozisiyalar
binoning ikki frontonida o’rnatilgan bo’lib, o’z simmetriyasiga ega va o’zida
shartli ornamentlar bilan o'zgacha xususiyatni namoyon etgan. G’arbiy frontonda
18
esa greklar va troyaliklarning Patrokl jasadi uchun qilingan janglari tasvirlangan.
Markazda esa greklar homiysi Afina xudosining qomati o’rin olgan. Afinaning
gavdasi
jangchilar orasida juda erkin, sovuqqonlik bilan ko’zga tashlanayapti.
Jangchilar harakatlarida esa o’ta real holatlarni, arxaika san’atiga taalluqli rang-
barang xususiyatlarini kuzatish mumkin. Har bir jangchining harakati nafaqat jang
tasvirlarini, balki dramatik holatlarini ochib berishiga intilganligidan dalolat
beradi. Aynan shunday xususiyatlarni sharqiy frontondagi
Gerakl gavdasida ham
kuzatish mumkin. Umuman,bu davr haykaltaroshligida bronzadan tayyorlangan
"Poseydon" (er.av. 460-asr), "Delfin", "Yugurish bo’yicha g’olib", '"Oyog’idan
tikanli zirabchani chiqarayotgan o’spirin", relyefda esa '"Afroditaning tug’ilishi"
kabilarni ko’rsatish mumkin. Ular ichida esa Apollon haykali Zevs
ibodatxonasining g’arbiy frontonida bajarilgan bo’lib kentavrlar bilan bo’lgan
jangda g’olib deb topilgan va bu haykal Apollon sharafiga o’rnatilgan. O’zida
ajoyib xususiyatlarni: mardlik, kuchlilik aqllilik g’oyalarini birlashtirgan bu
qahramon mardona qad ko'tarib turibdi. Muallif bu timsol
orqali klassika davri
fuqarosining xususiy tabiati, o’z davrining tipik vakili siymosida umumlashgan
pahlavon obrazini ko’rsata olgan.
Haykaltaroshlik haqida so’z yuritar ekanmiz, albatta, klassika davri
haykaltaroshi Elefter shahrida yashab faoliyat ko’rsatgan Miron haqida so’z
aytmoq juda shart.Haykaltaroshning ijodi, asosan, Attika inshootida er. av. 5-
asrning ikkinchi va uchinchi choragida ko’zga tashlanadi. U go’zal garmonik va
hayotiy obrazlar yaratish uchun intilib, butunlay arxaika prinsiplarini chetlab o’tdi.
Uning ajoyib asarlaridan biri er.av. 450-yilda "Disk uloqtiruvchi" nomi bilan
namoyon bo’ladi. Miron haykaltaroshlikda aqlan va jismonan go’zal o’spirin
yigitni disk irg’itavotgan holatda tasvirladi. Bundan tashqari, Afina akropoli uchun
"Afina va Marsiya" haykallarini (er.av.5-asr o’rtalari) yaratishga erishdi. Bu
yerdagi haykallarda o’zaro qarama-qarshi harakatlar ifodasi o’ta me’yoriga
etkazildgan. Bunday holatni Afina jahl bilan irg’itgan cholg’u (fleyta) asbobini
qo’rquv bilan ko’tarayotgan Marsiy harakatlarida kuzatib, kompozisiyada nisbatan
qo’pollik mavjud deb hisoblangan.
