|
-mavzu: Elektr energiyasiga tariflar
|
| bet | 38/71 | | Sana | 18.01.2024 | | Hajmi | 3,27 Mb. | | #140050 |
Bog'liq Ma\'ruzalar matni-20218-mavzu: Elektr energiyasiga tariflar
Reja:
8.1. Elektr energiyasiga tariflar.
8.2. Elektr energiyaga o’rnatiladigan tariflar turlari.
8.3 Ta’riflar tizimini taxlili va ularning energiya tejamkorlik omillari
Tayanch iboralar: narx, bir boqichli tarif, ikki boqichli tarif, ishlab chiqarish, resurs tejamkorligi, energiya tejamkorligi, texnika, texnologiya, energiya resurslari, tariflar, energiya sotish.
8.1. Elektr energiyasiga tariflar.
Elektr energiyaga bo’lgan tariflar tizimining asosiy ko’rinishlari quyidagilardir:
elektr energiya hisoblashi bo’yicha bir stavkali ta’rif;
tirkalgan elektr qabul qiluvchilar quvvati uchun asosiy stavka bilan ikki stavkali ta’rif;
maksimal yuklanishni tolaydigan ikki stavkali ta’rif;
energiya tizimining maksimumda ishtirok etadigan iste’molchining quvvatiga asosiy stavka bilan ikki stavkali ta’rif;
kecha kunduz, hafta kunlari, yil fasllari vaqti bo’yicha differensiallangan, bir stavkali ta’rif.
Elektr energiya hisoblagichi bo’yicha bir stavkali ta’rif, faqat hisoblagich tomonidan hisobga olingan kilovatt-soatlarda elektr energiya uchun to’lovni ko’zda tutadi. Ta’rifning butun aholi va boshqa sanoat bo’lmagan ob’ektlari bilan hisob – kitob qilishda keng qo’llaniladi. Ko’rilayotgan hisobot davrida energiyani ishlatmagan iste’molchi, vaqtning har qanday momentida elektr energiyani berishni ta’minlaydigan energiya ta’minlovchi tashkilotning to’xtovlari bilan bog’liq sarflari to’lamaydi.
Bu ta’rif bo’yicha 1kVt. Suchun narx har qanday iste’mol qilingan energiya miqdori uchun doimiy bo’ladi. Lekin energiyani ishlab chiqarish (iste’mol qilish) ortganda 1 kVts ga bo’lgan xarajatlar kamayadi va natijada, iste’mol qilinayotgan kilovatt-soatga ta’rif stavka kamayishi kerak. Bu hisoblagich bo’yicha pog’onali ta’rif kiritish bilan hisobga olinadi.
Elektr energiyaga bir stavkali ta’rif bo’yicha berilgan elektr energiya miqdoriga to’lash bilan, iste’molchidan elektr energiya tizimi uchun (EET) bir muncha o’rtacha narx bo’yicha hisoblagichda hisobga olinib, iste’mol qilingan elektr energiya uchun to’lov olinadi. Elektr energiyani kelajak yillik iste’moli yetarli darajada aniq bashorat qilingani uchun, elektr energiyadan foydalanganligi uchun barcha to’lovlar, EET barcha sarflarni yopadi va rejali tushumlarni ta’minlaydi.
Bir stavkali ta’rif, iste’molchini elektr energiyani ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan narxlarga sarfni qisqartirishni, elektr qabul qiluvchilarni ishlash rejimini va elektr ta’minotini ratsional tizimini yaratishni rag’batlantiradi, chunki ushbu korxona xarajatlarini pasaytirish imkonini beradi. Lekin elektr energiya narxini kecha-kunduz vaqti bo’yicha differensiallashning bo’lmaganligi, iste’molchini maksimum soatlarda yuklamani tushirish va kechasida pasayish soatlarida yuklamani ko’tarishni rag’batlantirmaydi, ya’ni EET yuklama grafigini tekislashga ta’sir qilmaydi, va natijada elektr energiya ishlab chiqarishga bo’lgan xarajatni pasaytirmaydi.
Tirkalgan elektr qabul qiluvchi quvvatiga asosiy stavka bilan ikki stavkali ta’rif, tirkalgan elektr energiya qabul qiluvchilarning ja’mi quvvati uchun (Rt) to’lovni (T) va hisoblagich hisobga olgan iste’mol etilgan elektr energiya (W), kVt.s uchun to’lovni ko’zda tutadi, ya’ni
Bu yerda tirkalgan quvvatning 1kVt (yoki.KVA) uchun to’lov- 1 kVt iste’mol etilgan elektr energiya uchun to’lov.
Bunday ta’rifni amal qilishining zarurligi, zamonaviy yirik sanoat korxonalarining o’rnaltilgan quvvati yuz va ming megavoltamperni tashkil etganligi bilan bog’liq, qator hollarda elektr jihozlar va elektr ta’minotiga bo’lgan xarajatlar korxona narxining 50% ni tashkil etadi. Elektr ta’minoti tizimini qurish uchun katta miqdordagi kabel mahsuloti va qurilmalar sarf bo’ladi.
Sanoat sohalaridagi elektr jihozlarning o’rnaltilgan quvvati elektr stantsiyalarining o’rnalgan quvvatidan ortiq va yildan-yilga o’sib bormoqda. Bu texnologik jarayonlarni keng elektrlashtirish, shaxsiy elektr yuritmalardan foydalanish bilan aniqlanadi. Elektr ta’minoti tizimini ratsionalizalatsiya qilish va ularni energiya sarfini pasaytirish uchun ularda bevosita elektr qabul qiluvchilar oldida energiyani ishchi kuchlanishga aylantirish va uzatishni amalga oshiradigan ta’minot liniyalarining chuqur kirishlarini qo’llab amalga oshiradigan elektr energiyani taqsimlash, transformatsiyalashni o’zgartirish va kommutatsiyalashni markazlashtirmaslik qabul qilingan.
Bazaviy ta’riflarni hisoblaganda, qolgan xarajatlarni tashkil etuvchilari (ish haqi, amortizatsion chegirma, boshqa pul sarflari va h.k.) bilan birga, ta’riflarning indeksatsiya qilinmaydigan ulushini aniqlaydigan, o’zbek so’mining AQSH dollariga nisbatan bo’lgan kursini o’zgarishiga bog’liq bo’lmagan, bu esa tashkil etuvchilarning rejaviy ulushini aniqlaydilar.
Elektr energiyaga bo’lgan ta’riflar tizimining asosiy ko’rinishlari quyidagilardir:
elektr energiya hisoblashi bo’yicha bir stavkali ta’rif;
tirkalgan elektr qabul qiluvchilar quvvati uchun asosiy stavka bilan ikki stavkali ta’rif;
maksimal yuklanishni to’laydigan ikki stavkali ta’rif;
energiya tizimining maksimumda ishtirok etadigan iste’molchining quvvatiga asosiy stavka bilan ikki stavkali ta’rif;
kecha - kunduz, hafta kunlari, yil fasllari vaqti bo’yicha differensiallangan, bir stavkali ta’rif.
Elektr energiya hisoblagichi bo’yicha bir stavkali ta’rif, faqat hisoblagich tomonidan hisobga olingan kilovatt-soatlarda elektr energiya uchun to’lovni ko’zda tutadi. Ta’rifning bu turi aholi va boshqa sanoat bo’lmagan ob’ektlari bilan hisob – kitob qilishda keng qo’llaniladi. Ko’rilayotgan hisobot davrida energiyani ishlatmagan iste’molchi, vaqtning har qanday momentida elektr energiyani berishni ta’minlaydigan energiya ta’minlovchi tashkilotning to’xtovlari bilan bog’liq sarflarni to’lamaydi.
Bu ta’rif bo’yicha 1 kVt.s uchun narx har qanday iste’mol qilingan energiya miqdori uchun doimiy bo’ladi. Lekin energiyani ishlab chiqarish (iste’mol qilish) ortganda 1 kVtsga bo’lgan xarajatlar kamayadi va natijada, iste’mol qilinayotgan kilovatt-soatga ta’rif stavka kamayishi kerak. Bu hisoblagich bo’yicha pog’onali ta’rif kiritish bilan hisobga olinadi,
Elektr energiyaga bir stavkali ta’rif bo’yicha berilgan elektr energiya miqdoriga to’lash bilan, iste’molchidan elektr energiya tizimi uchun (EET) bir muncha o’rtacha narx bo’yicha hisoblagichda hisobga olinib, iste’mol qilingan elektr energiya uchun to’lov olinadi. Elektr energiyani kelajak yillik iste’moli yetarli darajada aniq bashorat qilingani uchun, elektr energiyadan foydalanganligi uchun barcha to’lovlar, EET barcha sarflarni yopadi va rejali tushumlarni ta’minlaydi.
Bir stavkali ta’rif, iste’molchini elektr energiyani ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan narxlarga sarfni qisqartirishni, elektr qabul qiluvchilarni ishlash rejimini va elektr ta’minotini ratsional tizimini yaratishni rag’batlantiradi, chunki ushbu korxona xarajatlarini pasaytirish imkonini beradi. Lekin elektr energiya narxini kecha –kunduz vaqti bo’yicha differensiallashning bo’lmaganligi, iste’molchini maksimum soatlarda yuklamani tushirish va kechasida pasayish soatlarida yuklamani ko’tarishni rag’batlantirmaydi, ya’ni EET yuklama grafigini tekislashga ta’sir qilmaydi, va natijada elektr energiya ishlab chiqarishga bo’lgan xarajatni pasaytirmaydi.
Tirkalgan elektr qabul qiluvchi quvvatiga asosiy stavka bilan ikki stavkali ta’rif, tirkalgan elektr energiya qabul qiluvchilarning jami quvvati uchun (Rt) to’lovni (T) va hisoblagich hisobga olgan iste’mol etilgan elektr energiya (W), kVt.s uchun to’lovni ko’zda tutadi, ya’ni
Bu yerda tirkalgan quvvatning 1 kVt (yoki kVa) uchun to’lov - 1 kVt iste’mol etilgan elektr energiya uchun to’lov.
Bunday tarifni amal qilishining zarurligi, zamonaviy yirik sanoat korxonalarining o’rnalgan quvvati yuz va ming megavoltamperni tashkil etganligi bilan bog’liq, qator hollarda elektr jihozlar 50% ni tashkil etadi. Elektr ta’minoti tizimini qurish uchun kata miqdordagi kabel mahsuloti va qurilmalar sarf bo’ladi.
Sanoat sohalaridagi elektr jihozlarning o’rnalgan quvvati elektr stantsiyalarining o’rnalgan quvvatidan ortiq va yildan-yilga o’sib bormoqda. Bu texnologik jarayonlarni keng elektrlashtirish, shaxsiy elektr yuritmalardan foydalanish bilan aniqlanadi. Elektr ta’minoti tizimini ratsionalizatsiya qilish va ularni energiya sarfni pasaytirish uchun ularda bevosita elektr qabul qiluvchilar oldida energiyani ishchi kuchlanishga aylantirish va uzatishni amalga oshiradigan ta’minot liniyalarining chuqur kirishlarini qo’llab amalga oshiradigan elektr energiyani taqsimlash, transformatsiyalashni o’zgartirish va kommunikatsiyalashni markazlashtirmaslik qabul qilingan. Bunda transfer vaqtda bir xil bo’ladi. Gaz hisoblagich bo’lmagan uylarda to’lov har oyga kishi boshiga ta’rif o’rnatiladi. Bunda bu ta’rif xonada gazplitalari mavjudligiga bog’liq holda differensatsiya qilinadi va:
markaziy issiq suv ta’minotida;
gazli suv isitgich (markazlashgan issiq suv ta’minoti mavjud bo’lmaganda);
markazlashgan issiq suv ta’minoti va gaz suv isitgichi bo’lmaganda;
Aholi yashamaydigan xonalarni teplitsa (issiqxona), texnikani ta’mirlaydigan ustaxona, sport mashg’ulotlarini o’tkazish xonalari va h.k.) isitish uchun gaz berish sanoat iste’molchilari uchun o’rnatilgan narxlar bo’yicha amalga oshiriladi. Bunda bu imoratlarda gaz hisoblagichi bo’lsa to’lov hisoblagichni ko’rsatkichi bo’yicha hisob-kitob qilinadi, agar gaz hisoblagich bo’lmasa isitilayotgan xonaning 1 kv.mga gaz ketishining tasdiqlangan normasi bo’yicha amalga oshiriladi.
Maishiy talablar uchun suyultirilgan gaz og’irligi 21 kg (50 1) li ballonlarda o’rnatilgan yuklamalardan yuqori narxlardan beriladi. Bu narxlar gaz xo’jaligi korxonalarida narx tashkil etish bo’yicha amaldagi me’yoriy hujjatlarga muvofiq foydaga ustamasiz shakllanadi.
|
| |
