198
quymaning erishi orqali sodir bo’ladi, bu eruvchan quyma o‘zidan muhofazalanmagan zanjirning toki
o‘tganda qizib eriydi. Zanjir uzilgandan so‘ng eruvchan quyma almashtiriladi.
Konstruktsiyasining soddaligi va arzonligi sababli eruvchan
saqlagichlar sanoat elektr
qurilmalarida, elektr stansiyalar va podstansiyalarda, turmushda keng qo‘llaniladi. Saqlagichlar turli
konstruktsiyalarga ega bo‘lishi mumkin va milliamperdan minglab amperlargacha toklarga mo‘ljallanadi.
Hamma saqlagichlarda asosiy elementlar bo‘lib: korpus, eruvchan quyma, kontakt qism, yoy so‘ndiruvchi
qurilma yoki yoy so‘ndiruvchi muhit hisoblanadi.
Saqlagichlar eruvchan qo‘ymaning nominal toki bilan, ya’ni eruvchan qo‘yma uzoq ishlashi uchun
hisoblangan tok bilan xarakterlanadi. Saqlagichning birgina korpusiga turli nominal toklarga mo‘ljallangan
eruvchan qo‘ymalar o‘rnatilishi mumkin, shuning uchun ayni saqlagich saqlagichning nominal
toki bilan
xarakterlanib, u mana shu konstruktsiyadagi saqlagich uchun mo‘ljallangan eruvchan qo‘ymalarning
nominal toklari ichida eng kattasiga teng. Normal rejimda yuklama toki ta’sirida eruvchan qo‘ymadan
ajrayotgan issiqlik atrof-muhitga tarqaladi va saqlagichning hamma qismlarining tempera-turasi ruxsat
etilgandan oshmaydi. O‘tayuklanish va qisqa tutashuvlarda qo‘yma harorati ortib, uning erishiga olib
keladi. Demak, tok qancha katta bo‘lsa, qo‘ymaning erish vaqti shuncha kichik bo‘ladi. Erish (ishlay
boshlash) vaqtining tokka bog‘liqligi saqlagichning vaqt-tok tavsifi deb yuritiladi.
Saqlagich ishlay boshlashidagi tok—
chegara tok
—
I
cheg
deb yuritiladi.
Tekshirishlarda saqlagich
qo‘ymasining erish vaqti 1 soatdan oshgandagi tok—chegara tok deb qabul qilinadi. Eruvchan qo‘ymaning
nominal toki shunday tanlanadiki, bunda normal rejimda va qisqa ruxsat etiladigan o‘tayuklanishlarda uzish
sodir bo‘lmay, balki uzoq o‘tayuklanishlarda va q.t. da zanjir mumkin qadar tez uzilishi lozim.
Saqlagichlar ishining selektivligini ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Dvigatelda shikastlanish
bo‘lganda q.t. toki uchta saqlagich orqali ketma-ket o‘tadi, lekin hammadan oldin shikastlangan joyga yaqin
bo‘lgan saqlagich qo‘ymasi erib ketishi kerak. Uzish vaqti avtomatning muhofaza tavsifiga o‘xshash,
saqlagich tavsifi bo‘yicha aniqlanadi. Tavsif eruvchan quymaning materiali, uning kesimi, sovish sharoitlari
va boshqa omillarga bog‘liq.
Eruvchan quyma
-
saqlagichning asosiy elementi bo‘lib, mis, rux, qo‘rg‘oshin va kumushdan
tayyorlanishi mumkin. Rux va qo‘rg‘oshinning erish harorati kichik (tegishlicha 419 va 327°C). Rux
korroziyaga
chidamli, shuning uchun eruvchan qo‘ymaning kesimi ishlatish vaqtida o‘zgarmaydi, tavsifi
doimiy qoladi. Biroq mustahkam oksid plyonka tufayli qo‘yma eriganda buzilmaydi, suyuq metall plyonka
199
ichida saqlanadi. Bu esa
I
cheg
ning keng chegaralarda o‘zgarishiga olib keladi. Rux va qo‘rg‘oshinning
solishtirma qarshiligi katta, shuning uchun ulardan tayyorlangan eruvchan qo‘ymalar katta kesimga ega.
Bunday qo‘ymalarni saqlagichlarda to‘ldirgichlarsiz ishlatish mumkin. Rux va qo‘rg‘oshindan
qilingan
qo‘ymali saqlagichlar o‘ta yuklanishda katta tutib turish vaqtiga ega.
Mis va kumush kichik solishtirma qarshilikka ega bo‘lib, qo‘ymaning kesimi katta emas, bu ularning
tez ishlab ketishini ta’minlaydi. Bunday qo‘ymalar eriydigan metallning hajmini kamaytirish muhim bo‘lgan
to‘ldirgichli saqlagichlarda qo‘llaniladi. Ishlatish jarayonida oksidlanishni kamaytirish uchun, odatda, ustiga
qalay suvi yuritilgan mis qo‘ymalar qo‘llaniladi. Kumush qo‘ymalar oksidlanmaydi va ularning tavsiflari
turg‘un, lekin qimmat bo‘lganligi uchun, bunday qo‘ymalar faqat ayrim muhim hollardagina qo‘llaniladi.
Misning erish harorati 1080°C bo‘lgani uchun chegara toklarida saqlagichning hamma elementlarining
harorati ancha katta bo‘ladi. Yuqori haroratlar hosil bo‘lishiga yo‘l qo‘ymasdan saqlagichning tez ishlab
ketishini ta’minlash uchun metallurgiya samarasi deb ataladigan usuldan foydalaniladi. Bu oson eriydigan
suyuq metallda qiyin eriydigan metallni eritish hodisasidir. Agar, masalan, diametri 0,25 mm li mis simga
erish harorati 182°C bo‘lgan qalay-qo‘rg‘oshin qotishmadan tayyorlangan
sharchalar kavsharlansa, bu
holda sim harorati 650°C ga etganda u 4 daqiqa ichida eriydi, 350°C da esa 40 daqiqa ichida eriydi. Xuddi
shu sim erituvchisiz 1000°C dan past bo‘lmagan haroratda eriydi. Odatda, mis va kumush qo‘ymalarida
metallurgiya effektni(samarasini) hosil qilish uchun ancha turg‘un xossalarga ega bo‘lgan toza qalay
qo‘llaniladi. Normal ish rejimida qalayli sharcha saqlagich ishiga ta’sir etmaydi.
Qo‘yma erigandan so‘ng elektr yoy hosil bo‘lib, uni mumkin qadar tez o‘chirish lozim. Saqlagichlarda
yoyni so‘ndirish uchun tor tirqish,
gazlarning yuqori bosimi, puflash samarasidan foydalaniladi. Hech
qanday shikastlanish yoki deformatsiya sodir bo‘lmasdan saqlagich uzishi mumkin bo‘lgan eng katta tok
uzishning chegara, toki deb yuritiladi.
Elektr qurilmalarda eng keng tarqalgan saqlagichlarning konstruktsiyalarini ko‘rib chiqamiz(14.14-
rasm.).
200
14.14-rasm. Elektr qurilmalarda eng keng qo’llaniladigan saqlagichlar
E-27 rezbali saqlagichlarni 6,3; 10; 16; 20 va 25 A tok kuchlariga hisoblangan eruvchan saqlagichli
380 V gacha kuchlanishga mo’ljallab tayyorlanadi.
• rezbali saqlagichlardan asosan yoritish tarmoqlarida o’ta yuklanish va qisqa tutashuv
toklaridan himoya qilish maqsadlarida foydalaniladi. (a) (b)
• PNP (to’ldiriluvchi ochilmaydigan) saqlagichlar 500 V gacha kuchlanish va 6,3 dan 63 A
gacha toklarga mo’ljallab tayyorlanadi. (v)
• PN-2 (to’ldiriluvchi ochiluvchi) saqlagichlar 500 V gacha kuchlanish va 6,3 dan 63 A gacha
toklarga mo’ljallab tayyorlanadi. (g)
Eruvchan saqlagichlar zanjirning qismlarini o’ta yuklanish va qisqa tutashuv toklaridan
himoya qilib, bir martali va eruvchan qismi alishtiriladiganlarga ajratiladi. 1
kV gacha kuchlanishga
mo’ljallangan saqlagichlar ham bor.
Nazorat savollari
1. Boshqaruv apparatlari asosan qanday elementlarni o’z tarkibiga oladi?
