173
qo‘zg‘atuvchi chulg‘ami tashqi tok manbaidan ta’minlansa mustaqil, o‘z yakoridan ta’minlanganda esa
o‘z-o‘zidan qo‘zg‘atishli generator olinadi.
O‘z-o‘zidan qo‘zg‘atishli generatorlar o‘z navbatida
parallel (shunt),
ketma-ket (series) va
aralash (kompaund)
qo‘zg‘atishli generatorlarga bo‘linadi.
Parallel qo‘zg‘atishli generatorda qo‘zg‘atuvchi chulg‘am yakor chulg‘amiga
parallel ulansa,
ketma-ketlikda ketma-ket ulanadi, aralashlikda esa qo‘zg‘atuvchi chulg‘am ikkita bo‘lib,
ularning biri
yakor chulg‘amiga parallel, ikkinchisi ketma-ket ulanadi.
13.4-rasmda:
a —
mustaqil;
b —
parallel;
v —
ketma-ket;
g —
aralash va
d —
o‘zgarmas magnit
bilan qo‘zg‘atishli generatorlar ulanishining prinsipial sxemalari ko‘rsatilgan. 13.4-rasm,
d
dagi
generator sxemasida qo‘zg‘atuvchi chulg‘am bo‘lmaganligi sababli uning o‘rnida o‘zgarmas magnit belgisi
ko‘rsatilgan.
13.4-rasm. Generatorlar ulanishining prinsipial sxemalari.
Generatorning ishlash jarayonda uning yakor chulg‘amida
E
ya
= k
E
pF
ga teng bo‘lgan EYuK hosil
bo‘ladi. EYuK hosil bo‘lgan yakor chulg‘amiga yuklama sifatida biror elektr iste’molchisi ulansa, u
holda yakor zanjiridan yuklama toki I
ya
o‘tadi.
Bunda yakor zanjiri uchun EYuKlarning quyidagi muvozanat tenglamasini tuzish mumkin:
,
R
I
U
R
I
R
I
Е
я
я
н
я
я
(13.1)
174
Bunda:
н
я
R
I
U
— generator qismalaridagi kuchlanish (yuklama kuchlanishning tushuvi);
н
R
—
yuklama qarshiligi;
)
(
ч
с
к
к
я
я
я
R
R
R
R
R
I
R
I
—
tegishlicha yakor, qo‘shimcha qutb,
kompensatsiyalovchi va ketma-ket chulg‘am hamda chutka qarshilikla-rida kuchlanishning tushuvi.
Agar yakor chulg‘amiga yuklama ulanmasa, u holda
I
ya
= 0
bo‘ladi. Generatorning yuklamasiz, ya’ni
I
ya
= 0
bilan ishlash rejimi salt ish rejimi deb ataladi. Demak, salt ish rejimida generator kuchlanishi
uning yakorida hosil bo‘lgan EYuK ga teng, ya’ni
U= E
ya
bo‘ladi. Yuklama
berilishi bilan generator
kuchlanishi yakordagi e. yu. k. ga nisbatan
I
ya
Σ
R
hisobiga kam, ya’ni
R
I
E
U
я
я
(13.2)
bo‘ladi. Generatorni ishlatish uchun, dastavval, uning yakorini birlamchi motor bilan kerakli chastotada
aylantirish zarur. Bunda generator vali(o’qi)ga ta’sir etuvchi momentlarning muvozanat tenglamasi
quyidagicha ifodalanadi:
,
0
1
эм
М
М
М
(13.3)
bunda
M
1
—
birlamchi motorning aylantiruvchi momenti;
M
0
—
salt ish momenti (yuklamasiz ishlayotgan generator yakorini aylantirishda
mexanik ishkdlanishlarga sarflanadigan moment);
M
em
—
elektromagnit moment (yuklama
bilan ishlayotgan generatorda hosil bo‘luvchi moment).
Generator elektromagnit momentining ifodasi quyidagicha aniqlanadi.
YUklama bilan
ishlayotgan generator chulg‘amining har bir parallel shoxobchasidan
а
I
i
я
я
2
ga teng bo‘lgan tok
o‘tadi.
Yakorning tokli o’tkazgichlariga asosiy qutbdagi magnit oqim ta’sir
etishi natijasida elek-
tromagnit kuch
R
ei
hosil bo’ladi. 13.5-rasmda yakorning har bir tokli o‘tkazgichiga ta’sir etuvchi
elektromagnit kuch ko‘rsatilgan. Bu kuchning qiymati
l
i
В
F
я
ур
эм
bo‘lib, uning yo’nalishi chap qo‘l
qoidasiga binoan aniqlanadi.
175
13.5 – rasm. Generatorda hosil bo‘ladigan elektromagnit momenti.
Yakor o‘tkazgichlariga ta’sir etuvchi elektromagnit moment ifodasini quyidagicha yozish mumkin:
,
,
2
Нм
Фl
k
Фl
а
рТ
М
я
м
я
эм
(13.4)
bunda
const
a
pN
k
м
2
— moment doimiysi deb ataluvchi va
mashina parametrlari bilan
aniqlanuvchi o‘zgarmas koeffitsient. Generatordagi elektromagnit momentning qiymati qutblardagi
magnit, oqim
F
bilan
yakor toki
I
ya
ga proportsional bo‘lib, uning yo’nalishi birlamchi motorning
aylantiruvchi momentiga teskari bo‘ladi (13.5-rasm).
Shuning uchun generatorda hosil bo’ladigan
elektromagnit moment
