III bob. 13-mavzu. O‘ZGARMAS TOK MASHINALARI. Reja:
13.1 Umumiy tushunchalar.
13.2 O‘zgarmas tok mashinalarining tuzilishi va ishlash tamoyili.
13.3 O‘zgarmas tok generatorlari va ularning tavsiflari.
13.4 O‘zgarmas tok motorlarini ishga tushirish va aylanish tezligini rostlash.
13.5 Elektr motor vali(o’qi)ga ta’sir etuvchi momentlar va ularning muvozanat tenglamasi.
13.6 O‘zgarmas tok motorlarining mexanik tavsifi.
13.7 O‘zgarmas tok motorlarini ishga tushirish.
13.1 Umumiy tushunchalar. O’zgarmas tok mashinasi - mexanik energiyani o’zgarmas tok elektr energiyasiga (generator) va
aksincha teskari jarayon (dvigatel) rejimlarida ishlashga mo’ljallangan.
O’zgarmas tok mashinasi
Kommutatsiya mavjudligiga ko’ra;
Kommutatsiyali;
Kommutatsiyasiz (unipolyar generator va unipolyar dvigatel)
1.
Tok qayta ulagichlar rusumiga ko’ra:
Tokni kollektorli qfyta ulagichli (cho’tka kollektorli qayta ulagichli)
Tokni kollektorsiz qfyta ulagichli (elektron qayta ulagichli-ventilli elektrodvigatel)
2. Quvvat bo’yicha:
Mikromashinalar – 500 mVt gacha;
Kichik quvvatli mashinalar – 0,5-10 kVt gacha;
O’rta quvvatli mashinalar – 10-200 kVt gacha;
Katta quvvatli mashinalar – 200 kVt dan yuqori.
3. Aylanish chastotasiga ko’ra:
Past aylanishli – 300 ayl/min gacha;
O’rtacha tezlikda aylanuvchi – 300-1500 ayl/min;
Yuqori tezlikda aylanuvchi – 1500-6000 ayl/min;
O’ta yuqori tezlikda aylanuvchi – 6000 ayl/min dan yuqori.
4. Valning jolashishiga ko’ra:
Gorizontal valli;
Vertikal valli.
170
13.2 O‘zgarmas tok mashinalarining tuzilishi va ishlash tamoyili. 13.1-rasm. O‘zgarmas tok mashinasining (generator rejimi) ishlash sxemasi.
13.1-rasmda o‘zgarmas tok mashinasining (generator rejimi) ishlash sxemasi ko‘rsatilgan.
Bunda
N
va
S
qutblarning magnit maydonida silindr shaklidagi po‘lat o‘zakka o‘rnatilgan bir o‘ramdan
iborat o‘tkazgich soat milining yo‘nalishiga teskari tomonga
n
chastota bilan aylantiriladi. O‘tkazgichning
uchlari valga(o’qga) o‘rnatilib, izolyatsiyalangan ikkita halkaga tutashtiriladi va demak, halkalar ham
o‘tkazgich bilan bir xil chastotada aylanadi. Halqalar ustiga qo‘zg‘almas cho‘tkalar o‘rnatilgan bo‘lib,
ularga tashqi yuklama ulanadi. Bunday generatorning shimoliy qutbi ostidagi o‘tkazgichda hosil bo‘lgan
EYuK yo‘nalishi
b
dan
a
ga, janubiydagisida
d
dan
c
tomon bo‘ladi. Demak, EYuK dan hosil bo‘lgan tok
ham, halqa
l dan cho‘tka
l tomonga, tashqi yuklamada esa cho‘tka
2
dan halqa
2
tomonga yo‘nalgan
bo‘ladi.
Generator o‘tkazgichi aylantirilib, 180° ga burilganda uning
ab
va
cd
tomonlari o‘zaro o‘rinlari bilan
almashadi. Bunda musbat potentsialli cho’tka manfiy, manfiyligi esa musbatga aylanib, yuklamadan o‘tayotgan
tok o‘z yo‘nalishini o‘zgartiradi.
Shunday qilib,
abcd
o‘tkazgich va tashqi yuklamadan iborat yopiq zanjirda o‘zgaruvchan EYuK va tok
hosil bo‘lib, o‘tkazgichning bir marta to‘la aylanishida ular o‘z yo‘nalishini ikki marta o‘zgartiradi.
O‘zgaruvchan EYuK va, demak, tokning o‘zgarish egri chizig‘i magnit qutblarining shakliga bog’liq bo‘ladi.
Amalda, generator o‘tkazgichlarida hosil qilingan EYuK sinusoidaga yaqin shaklda bo‘ladi( 13.2-rasm).
171
13.2-rasm. Ikki sektsiyali barabanli yakor chulg‘amlaridagi kuchlanishlar egri chiziqlari.
O‘zgarmas chastota bilan aylantirilayotgan generatordagi EYuK ning oniy qiymati
const B Blv е ;
bo‘lgani uchun uning o‘zgarish qonuni ham magnit induksiya
