21
rivojlanishi hamda iste’molchilarni tovar va xizmatlar bilan o‘zaro harakati bilan
bog‘lanadi.
Marketing elementlarining paydo bo‘lishi XIX - asrning o‘rtalariga borib
taqaladi. Bu davrgacha tovarlarni natural ayirboshlashni turli shakllari paydo bo‘ladi,
keyinchalik marketing faoliyatini
birinchi elementlari, ya’ni reklama, narx, sotish
kabilarni rivojlanishi kuzatildi.
1902 yildan boshlab AQSHning Michigan, Kaliforniya va Illinoys
universitetlarida marketing fani kiritilib, bu muammolar bo‘yicha ma’ruzalar o‘qitila
boshladi. Keyinchalik marketing assotsiatsiyalari tashkil topdi.
1948 yildan boshlab marketing tovarlar va xizmatlar oqimini ishlab
chiqaruvchidan oxirgi pirovard iste’molchi tomon yo‘naltirilgan xo‘jalik faoliyatini
har xil turlarini amalga oshirish sifatida ko‘rina boshladi.
Marketing tushunchasi bozor sohasini har qanday faoliyati bilan bog‘liqdir, shu
bois marketing so‘zini tarjimasi va kelib chiqishi keltiriladi (ing. market so‘zi –
bozor, ing – faol, faoliyat, harakat ma’nosini anglatadi).
Marketing
bu nafaqat falsafa, fikrlash tarzi va iqtisodiy tafakkur yo‘nalishi,
ammo ayrim firma, kompaniya, tarmoq va butun iqtisodiyot bo‘yicha amaliyot
faoliyati hamdir. AQSH va boshqa xorijiy davlatlar iqtisodiy adabiyotlarida
marketing ta’rifini ko‘p turlari mavjuddir. Eng keng tarqalgan marketing ta’rifi, u
Amerika marketing assotsiatsiyasi tomonidan berilgan bo‘lib, uning mazmuni
quyidagichadir, ya’ni «Marketing» shunday jarayondan iboratki,
uning yordamida
o‘ylangan g‘oya rejalashtiriladi va amalga oshiriladi, narxlar tashkil etiladi, g‘oyalar,
tovarlar va xizmat ko‘rsatishlar harakati va sotishni, ayrim shaxslar va tashkilotlarni
maqsadlari ayirboshlash yordamida qondiriladi».
Marketingga olimlar turlicha ta’rif berganlar. Rossiyalik olim I.K.Belyaevskiy
shunday degan: «Marketing – bu bozorni o‘rganish va tartibga solish, boshqarish
tizimidir». Taniqli evropalik marketolog Jan-Jak Lamben esa marketingga shunday
ta’rif beradi: «Marketing tashkilotlar va kishilarni hohish va ehtiyojini tovarlar va
xizmatlarni erkin raqobatli ayirboshlashni ta’minlash yo‘li
orqali qondirishga
yo‘naltirilgan ijtimoiy jarayondir», «Marketing – bu bir vaqtning o‘zida biznes
22
falsafasi va faol jarayondir». Igor Mann fikricha, “marketingning asosiy vazifasi – bu
mijozlarni o‘zlashtirish va ushlab qolishdir. Nuqta” deb ko‘rsatgan. SHarl Degol esa,
“Har doim eng qiyin yo‘lni tanlang – unda siz raqobatchilarni uchratmaysiz” degan
fikrni ilgari surgan. Zinov Davidov esa, “men hech qachon marketing bilan
shug‘ullanmaganman. Men faqat o‘z mijozlarimni yaxshi ko‘rganman” degan fikrni
bildirgan. A.Soliev fikricha, marketing falsafasi
talablari shundan iboratki,
tadbirkorlik faoliyati yoki biznes hatti – harakatini faqat iste’molchiga qaratish lozim.
Ushbu ta’riflardan shuni aytish mumkinki, marketing – bu bozorni o‘rganish, u
orqali iste’molchilarga ta’sir etishdan iboratdir.
Talab bilan taklifni o‘zaro ta’siri - bu alohida shaxslar yoki guruhning xohish-
ehtiyojlarini uzluksiz qondirish jarayoni bo‘lib hisoblanadi. Bu jarayon o‘z navbatida,
shunday ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyalarni o‘zaro ta’siriga asoslanadi, ya’ni ularga
muhtojlik, ehtiyoj (xohish), talab, xarid qilish (ayirboshlash, bitim) va aniq tovar va
xizmatlarni iste’moli (ishlatilishi) kiradi.
Marketingni asosiy kategoriyalari,
uning tushunchasi, mohiyatini aniqlashga
imkon beradi.
Muhtojlik – kishini biron bir narsani etishmasligini his etishidir.
Ehtiyoj – individ shaxsning madaniy darajasiga asosan maxsus shaklga
muhtojlikdir.
Talab – bu xarid quvvatiga ega bo‘lgan ehtiyoj.
Talab – mavjud, potensial hamda xohish talabiga bo‘linadi.
Tovar – bu ehtiyojni yoki muhtojlikni qondira oladigan hamda bozorga e’tiborni
tortish, sotib olish, ishlatish yoki iste’mol qilish maqsadida taklif etilgan barcha
narsalardir.
Ayirboshlash – biron bir shaxsdan o‘ziga kerakli bo‘lgan ob’ektni olish uchun,
uning evaziga boshqa narsani taklif etadi.
Marketingni mohiyati tovarni ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish albatta
iste’molchiga, talab, ishlab chiqarish imkoniyatlarini mo‘ljallashdan iborat.
Marketingni vazifasi nafaqat talabni qondirishdan
iborat va aksincha unga
shunday ta’sir ko‘rsatish kerakki, u taklifga mos kelsin.
23
Hozirgi davrda jahon adabiyotida marketingga berilgan ikki mingdan ortiq ta’rif
bor. Mutaxassislar o‘rtasida marketingning takror ishlab chiqarish jarayonida
ishtiroki masalasida yagona fikr yo‘q. Hozir ko‘pgina chet ellik marketologlar
zamonaviy marketing tushunchasi ishbilarmonlikka kiradigan faoliyatni o‘z ichiga
olmog‘i kerak deb hisoblaydilar. Boshqalari esa bunday izohlarni tanqid qilib,
ayriboshlashning hamma turlari ham marketing tusiga ega emasligini va marketing
prinsiplarini hamma vaziyatlarga ham tatbiq qilib bo‘lmasligini ta’kidlaydilar.
Marketingga ta’rif berishda bunday xilma-xillikning sababi bor.
