2.2. Tuynukli drenaj hosil qiladigan qurilmalarning tahlili
Tarixiy manbalarga qaraganda drenajlardan foydalanish uch bosqichda
amalga oshirilgan. Birinchi bosqichda toshli va trubali drenajlar qo„llanilgan.
Ma‟lumki XVI asrning o„rtalarida drenajlardan foydalanish bir oz chetlab o„tildi,
ya‟ni foydalanilmay qo„yildi. 1650-yillardan boshlab Angliyada yana drenajlarning
yog„och, tosh (gravir) kabi materiallardan foydalangan holda qo„llanila boshlandi.
18
Keyinchalik Shotlandiyada, Germaniyada drenajlar qurilishida turli materiallardan
foydalanila boshlandi. Shuningdek gonchar trubali drenajlardan keng foydalanish
amalga oshirila boshlandi. 1840-yillarga kelib Angliyada gonchar drenaj kashf
etilib, keyingi paytlarda Yevropa bo„ylab keng tarqaldi.
Oxirgi yuz yildan ortiq davrda drenaj hosil qilish jarayonida trubalarni
yotqizish qo„lda bajarilib kelingan. Drenajlarning parametrlari empirik yo„l bilan,
ya‟ni agromeliorativ dala tajribalari va tuproqlarni o„rganish yordamida aniqlanib
borilgan. O„z navbatida birinchilardan bo„lib, Germaniyaning meliorativ qurilishi
bo„yicha qo„mitasi, 1978-yildan boshlab suv xo„jaligi va meliorativ qurilish
birlashmasi shug„ullangan. 1940-yillarda Niderlandiya va AQSHda nemis va
shveysariya tadqiqotchilari tomonidan tuproqni quritish bo„yicha fizik-matematik
nazariyaga asos solindi. Keyinchalik drenaj bo„yicha namni gidravlik nazariy
harakati keng tarqaldi.
Meliorativ ishlarning to„liq mexanizatsiyalashtirilishi meliorativ mashina-
larni maqbul hisoblanishiga asoslanadi va bu kam mehnat sarflab, yuqori ish sifati
va unumini ta‟minlaydi. Meliorativ ishlarni bajarish uchun maxsus meliorativ va
qishloq xo„jalik mashinalaridan foydalaniladi.
O„zbekiston qishloq xo„jaligidagi eng muhim agromeliorativ tadbirlardan
biri tuproqlarning haydalma qatlam ostida tuynukli drenaj hosil qilishdir. Yer osti
sizot suvlarini drenaj-quvurlarga, ochiq zovurlarga perpendikulyar yo„nalishda
yo„naltirish uchun ishlatiladigan ishchi organlar turkumiga kiruvchi meliorativ
mashinalarni o„rganib chiqishni taqazo etadi: tuynukli drenaj hosil qiluvchi
maxsus ishchi organ yordamida tuproq qatlamining 0,6-0,8 m chuqurligida silindr
ko„rinishidagi bo„shliqlar hosil qilish. Mashina ish organining shakliga qarab
tuynukli drenajlar dumaloq (ko„rsichqon inisimon) va yassi (tirqishlar) ko„rinishida
bo„ladi. Dumaloq tuynuklar hosil qiladigan mashinalar tuynukli drenaj mashinalari
yoki tuynuk qazgichlar deb ataladi. Tuynukli drenajlar haydalma qatlam ostida
suvlarini kamaytirish va ularni aeratsiya qilish, bu qatlamlarning namligini rostlab
turish, tuproqning issiqlik va oziq rejimlarini yaxshilash uchun xizmat qiladi. Yer
maydonlarining yuzasi notekis bo„lsa, suv to„planib qolmasligi uchun drenajlar
19
0,002 gacha qiyalatib yotqiziladi. Tuynukli drenaj hosil qilish ochiq tarmoq yoki
drenaj bilan birgalikda kanallar bilan drenajlar oralig„ini uzaytirishga imkon
beradi. Natijada zax qochirish tarmog„iga sarflanadigan xarajatlar kamayadi.
Tuynukli drenaj hosil qiladigan qurilmalarning ayrim turlari bilan tanishib
o„tamiz. DKG-100 tuynuk ochuvchi–drenaj mashinasi, torf va mineral gruntlarda
drenaj yotqizish uchun mo„ljallangan bo„lib, tuproqning suv-havo rejimini
yaxshilash uchun xizmat qiladi. S-100B yoki S-100GS traktoriga agregatlanib
tuynuk ochuvchi–drenaj mashinalari sifatida ishlatiladi. DKG-100 tuynuk
ochuvchi drenaj mashinalar P-simon shakldagi ramaning shveller prokatidan
payvandlash orqali tayyorlangan qurilma quyidagi qismlardan iborat. Mashinada
ikkita almashtiriluvchi po„latdan tayyorlangan og„ir pichoq ko„rinishidagi ish
organlar mavjud. Bulardan biri torf gruntlarda drenaj ochish uchun, ikkinchisi-
mineralli yerlarda qo„llash uchun mo„ljallangan. Pichoqning yuqori qismi
ko„ndalang o„qqa olib kelingan, shuningdek ular sharnir yordamida mashina
ramasining kronshteyniga mahkamlangan. Pichoqning yuqori suyanchiq qismida
shtok bilan ikkita gidrotsilindrga ulovchi moslama mavjud. Pichoqning ostki
qismida quloqchaga po„lat arqon yordamida drenaj ochuvchi moslama o„rnatiladi.
To„rtta pichoq bilan almashtiriluvchi ish organ tuproq ostida tuynukli drenaj hosil
qilish uchun mashinaning P-shakldagi ramasiga o„rnatiladi. Ishchi organlar traktor
kabinasidan turib gidrotsilindrlar yordamida boshqariladi. Gruntni kesib ishlash
jarayonida egatning qiyaligi avtomatik tarzda gidrotsilindrda hosil bo„ladigan
kuchlar ta‟sirida rostlanadi. Gidrotsilindrdagi bosim sarfi qo„l bilan boshqargich
yordamida holatni o„zgartirish orqali rastlanadi. Bu texnikani namlik yuqori
bo„lgan yerlar sharoitida qo„llash tavsiya etilgan.
Shuningdek tuynuk qaziydigan D-657 qurilma mineral tuproq (grunt)larda
0,7 m gacha torfli tuproqlarda 0,7-1,5 m chuqurlikda tuynukli drenajlar yotkizish
uchun mo„ljallangan. DT-75B traktoriga uch nuqtali sxemaga asosan agregatla-
nadi. O„rnatma, almashma ish organi (pichoq va drenyor), chuqurlik ko„rsatkich,
tortish zanjiri, gidrosistema va qurilmani transport holatida qotirish (bog„lash)
qurilmasidan tashkil topgan.
20
Ishchi organi pichoq, diametri 200 mm li tuynuk hosil qilgich va tortish
zanjiridan tashkil topgan. Mineral gruntlarda (toshsiz) drenaj yotqizish uchun 80
va 100 mm diametrli tuynuk hosil qilgich ishlatiladi. Pichoq tuproqni vertikal
tekislikda drenajning bo„ylama o„qi bo„yicha kesish uchun qo„llaniladi. Uning
uzunligi 2500 mm, qalinligi 20 mm bo„lgan V-simon po„lat plastinadan tayyorlan-
gan. Pichoqni mustahkam qilish uchun uning yuqori qismiga ikkala tomonidan
po„lat metaldan tayyorlangan 10 mm qalinlikdagi ustquymalar parchin mixlar bilan
mahkamlangan. Pichoqning old tomoni ikki tomonidan 25
0
burchak ostida
charxlangan, uning ustquymasi esa faqat tashqi tomondan charxlangan. Pichoqning
pastki qismiga parchin mixlar yordamida yo„naltiruvchi konus mahkamlangan, u
tuynukni shakllantirish uchun xizmat qiladi. Ushbu konusning quloqchalariga
sharnir barmoqlar zanjir orqali mahkamlangan bo„lib, uning bir uchi drenyorga
biriktirilgan. Chuqurlik ko„rsatkich esa drenaning yotqizilishini nazorat qilish
uchun ishlatiladi.
MD-5 tayanchli MD-4 drena yotkizgich ko„pi bilan 0,4 m diametrli toshlari
bo„lgan va diametri 10 sm dan oshmaydigan shox-shabbalar ko„milib yotgan I-II
toifalardagi gruntlarda 1,8 m gacha chuqurlikda tuynuklar ochish hamda ayni
chog„da plastmassadan yasalgan drenaj trubalarini yotqizib ketish uchun
mo„ljallangan. Drenaj yotkizgich tekislangan maydonlarda tuproq ostida sifatli
qilib yotkizilishini ta‟minlaydi. Bunda mahalliy notekisliklarning balandligi
(chuqurligi) 5 m uzunlikda 0,2 m dan, dalaning ko„ndalang qiyaligi esa 3
0
dan
oshmasligi lozim. MD-4 drena yotqizgichi traktor bazasi, o„rnatma jihoz,
gidrosistema va boshqarish sistemasidan iborat. Drenaj yotqizgichning bazasi kuch
va harakatlantirish agregatlaridan iborat bo„lib, ular T-130.1.G-1 traktori, zanjir
aravachalari, zanjirlar reduktori, zanjir lentalari va balansirlardan tashkil topgan. U
gruntda chuqurlikda va qiyalikda tirqish ochishga hamda shu tirqishga
plastmassadan ishlangan drenaj trubasini yotqizishga mo„ljallangan.
KN-1200 osma tuynuk qazgich. Tuynuk qazgich (Krot – ko„rsichqon
inisimon tuynuk). Insimon tuynuk qurishga moslashtirilgan. Bu moslama
yordamida torf va botqoqli mineral gruntlarni quritishda ishlatiladi. DT-75A
21
traktoriga agregatladi, botqoqliklarda ham harakatlanishi mumkin. Shvellerdan
payvandlangan rama, KN-700 tuynuk hosil qiluvchi ramasi bilan takomillash-
tirilgan. Rama traktorning (pastki tortma osmasiga) osma qismiga mahkamlangan.
Chiqaruvchi gidrotsilindrlar o„zining asosi bilan tuynuk hosil qiluvchi qo„zg„almas
tayanch ramasining yuqori qismiga va kronshteyn osmasiga shtok orqali
mahkamlanadi. Ishchi organ silliq pichoqdan quyma va yo„nish orqali 45 mm
diametrli, unga sharnir orqali biriktirilgan almashtiriluvchi kengaytirgich va
tuynukni shakllantirish uchun mo„ljallangan silindrdan tashkil topgan. Pichoq
ikkita quloq bilan sharnir yordamida ramaga tuynuk hosil qiluvchi qismini
mahkamlaydi. Bu pichoqni (traktorning harakat yo„nalishi o„zgarganda) 10
0
burchakka chap yoki o„nga sharnir orqali buralishini ta‟minlaydi. Pichoq keskich
ish vaqtida manfiy burchakda joylashib 125
0
ga teng bo„lib, (traktorning
harakatlanish tekisligiga nisbatan) shu orqali tuproqda ishqalanib kesishni
ta‟minlaydi. Tuynuk qazuvchi moslamaning qiyaligi ko„z orqali kuzatish bilan
traktor kabinasidan rostlanadi. Maxsus kuzatuv moslamadan foydalanib, tuynuk
hosil qiluvchining ramasiga mustahkam ulanadi va ikkita kuzatuv moslamasi bilan
kollektor kanali orqali mahkamlanib, tuynukning boshlanishi hosil qilinadi. Shu
bilan asosiy gidrotsilindr orqali pichoqning chuqurligi o„zgartiriladi va
harakatlanuvchi yuza bo„ylab har doim holatdan chiqaruvchiga nisbatan rostlab
boriladi.
T.X.Pazova tomonidan ilmiy asoslanib Kabardino-Balkar respublikasi
sharoiti uchun mo‟ljallangan tuproq eroziyasiga qarshi kurash agregatini ishlash
jarayonining sxematik ko„rinishi (2.1-rasm) va tajriba jarayoni (2.2-rasm)
keltirilgan bo„lib, bu jarayonda tuproq eroziyasiga qarshi kurash agregati tuproqni
kesish bilan birgalikda tuynukli drenaj hosil qiladi.
Agregat quyidagi tuzilishga ega, 1 pichoq, tortqich arqon 2 va almash-
tiriluvchi drenyor 3 dan tashkil topgan bo„lib, nazariy tadqiqotlar jarayonida uning
ish organiga quyidagi kuchlar ta‟sir etishi va tortishga qarshiligi quyidagi formula
yordamida aniqlangan [5; 11-25-b.]:
| 