2. SHO„RLANGAN TUPROQLARNING MELIORATIV HOLATINI
YAXSHILASHDA QO„LLANILADIGAN TEXNOLOGYA VA TEXNIKA
VOSITALARI
2.1. Meliorativ holati yomon yerlarda qo„llaniladigan texnika
vositalarining tahlili
Sug„orma dehqonchilikda tuproqqa ishlov beradigan texnika
vositalarini yaratish borasida turli vaqtlarda G.M.Rudakov, R.I.Boymetov,
M.M.Murodov, F.M.Mamatov, A.To„xtaqo„ziev, I.T.Ergashev, N.M.Murodov,
N.S.Bibutov, O.R.Kenjaev, H.R.G„afforov, T.S.Xudoyberdiyev, B.V.Xushvaqtov,
R.A.Abdurahmonov, F.O‟.Jo‟rayev va boshqalar shug„ullanganlar.
M.Murodov ikki yarusli pluglar uchun chuquryumshatkich parametrlarini
asoslash ustida tadqiqotlar olib borgan.
N.Murodov tadqiqotlari natijasida tuproqqa asosiy ishlov berishda
energiyatejamkor texnologiyalar va plug korpuslarini ko„ndalang tik tekisliklarda
ramada o„rnatilish sxemasi asoslab berilgan.
F.M.Mamatov va I.T.Ergashevlar yo„l-yo„l usulda yumshatish uchun qiya
ustunga o„rnatilgan iskana ko„rinishidagi ish organlarini ikki yarusli yoki frontal
plugda qo„llash texnologiyasini ishlab chiqishgan.
O.R.Kenjayev o„zining izlanishlarida tuproqni chuquryumshatadigan panja
bilan bo„ylama-ko„ndalang usulda ishlov berish texnologiyasini tadqiq etib,
chuquryumshatkichni qo„llashning ayrim tomonlarini, ikki yarusli plug bilan
shudgorlashda qo„llab parametrlari asoslagan.
Tadqiqotlar natijasida ish organlarini: uvalanish burchagi -25-30
0
, ochilish
burchagi -75
0
, qamrash kengligi 30-34 sm hamda izlari oralig„i 0,65 m dan
oshmasligi asoslangan.
M.Murodov, R.I.Boymetov, V.A.Sergienko, R.I.Ibraimov, N.S.Bibutov
paxta ekiladigan yerlarning haydov osti qatlamini yumshatuvchi maxsus
chuquryumshatkichni ishlab chiqishgan. Olib borilgan tadqiqotlar natijasiga ko„ra,
chuquryumshatkichga o„rnatish uchun yassi panjali va qamrov kengligi 500 mm
13
bo„lishi, ochilish burchagi 70-80
0
, uvalanish burchagi 18-20
0
ni tashkil etishi
asoslangan. Tadqiqotlar natijasida GRX-2-50 chuquryumshatkich yaratilgan. 1989-
yildan boshlab O„zMEI tavsiyasi bilan GRX-2-50 chuquryumshatkichi ishlab
chiqarila boshlandi.
Chuquryumshatkich osma mexanizmi, yumshatkich panjasi, tayanch
g„ildiraklari va ko„tarib-tushirish qurilmasidan tashkil topgan. YUmshatkich panja-
lari o„ng va chap bashmoqlar, ikkita lemex va iskanadan tashkil topgan. SHuni
ta‟kidlash joizki, ushbu chuquryumshatkichning ishchi organlari tuproqda
ikkilamchi zich tovon hosil qilib, ish organlari orasida ishlov berilmay qolgan 18-
20 sm kenglikdagi va 6-8 sm balandlikdagi tuproq uyumini qoldirib ketadi.
SHuning uchun GRX-2-50 chuquryumshatkichi ishlab chiqarishda keng
qo„llanilmadi.
B.V.Xushvaqtov, R.A.Abdurahmonovlarning olib borgan ilmiy izlanishlari
tuproq osti qatlamini yumshatishda to„liq yumshatishdan yo„l-yo„l yumshatishga
o„tish energiya sarfini kamaytirishini ko„rsatdi. Natijada bitta ishchi organga
to„g„ri keladigan tortish kuchini kamaytirishga erishilib, ishlov beriladigan zonani
oshirilishi hisobidan ish unumi oshiriladi. SHuningdek ular tomonidan tuproqni
chiziqli yumshatish uchun chuquryumshatkichning prinsipial konstruktiv sxemasi
ishlab chiqilgan. Chuquryumshatkich V-shaklidagi rama, tayanch g„ildirak va ish
organlaridan tashkil topgan bo„lib, ular ustun ko„rinishidagi iskanadan
tayyorlangan. Tadqiqotlar natijasida AJ «BMKB-Agromash» tomonidan GRP-3/5
chuquryumshatkich konstruksiyasi ishlab chiqilgan.
F.O‟.Jo‟rayev yerlarning meliorativ holatini yaxshilashda kuzgi sho‟r
yuvishdan oldin gips qatlamli tuproqlarni
chizelsimon yumshstkich bilan maxsus
texnologiya asosida yumshatish hamda sho‟langan yerlarda tuynukli drenajl hosil
qilish va kozgi sho‟r yuvish ishlarini me‟yorida olib borish bo‟cha tadqiqonlar
jarayinida nazariy va tajribalar asosida isbotlanib, qishloq xo‟jaligi ishlab
chiqarishida qo‟llanilib ijobiy natijalar olingan, ushbu qurilmalarning tuzilishi, uni
ishlatish to‟risidagi ma‟lumonlar muallifning “Tuproqshunosli, dehqonchilik va
14
melioratsiya asoslari” darsligida ham qisqacha keltirilga va ta‟lim jarayonida
foydalanib kelinmoqda.
Tortish kuchini kamaytirish maqsadida 1055358 raqamli mualliflik
guvohnomasida tuproqni yumshatadigan ish organ tavsiya etilgan. Uning ustunida
o„tkir uchli uchburchak pona ko„rinishidagi paz mavjud. Paz tiqilib qolishining
oldini olish uchun uning devorlaridan biri boshqasiga nisbatan 10-12
0
burchak
ostida yoki paz chiqish joyiga qarab kengayib boradi.
1033018 raqamli mualliflik guvohnomasida tuproqning maydalanishini
yaxshilash va tortish kuchini kamaytirish maqsadida chuquryumshatkich iskanasi
S-shaklida tayyorlangan. Elliptik kesishgan konus shaklidagi kengaytirgich asosi
perpendikulyar va gorizontal joylashgan. Elliptik konus pastki yon yuzasining
qirrasi giperbola shakliga ega.
Patent izlanishlar shuni ko„rsatadiki, energiya sarfini kamaytirish maqsadida
chuquryumshatkich ish organini faollashtirish, traktorning QOV (quvvat olish
vali)dan yoki alohida dvigateldan ish organga tebranish uzatilishi lozim. Bunday
ish qurollariga Italiyaning «Falk» firmasining yumshatkichi, AQSH 4375836
raqamli patent bo„yicha tirqish ochkichi, shuningdek nemis firmasining «Brenig»
moslamasi, Germaniyaning «Kelble-Gmainder» firmasi 2607363 raqamli
patentlari bo„yicha ishlab chiqilgan «TLG 12» chuquryumshatkichlarini keltirish
mumkin.
Ishlov berish chuqurligi bo„yicha tuproqning maydalanish sifatini oshirish
maqsadida 1011061 raqamli mualliflik guvohnomasi bo„yicha ustunda yaruslar
bo„yicha joylashgan bir nechta tebranuvchi iskana bilan jihozlangan
chuquryumshatkich tavsiya etilgan.
Tortish kuchini kamaytirish maqsadida Italiyaning «Agrotek» firmasi
rotatsion yumshatkich ishlab chiqqan. Tajribalar shuni ko„rsatadiki, rotatsion
yumshatkich, faol bo„lmagan ish organli yumshatkich bilan solishtirilganda tortish
kuchi 30 foizga kamaygan.
Patent
izlanishlarning
ko„rsatishicha noan‟anaviy usulda tuproq
yumshatishning bir qancha yangi usullari mavjud.
15
783424 raqamli mualliflik guvohnomasi bo„yicha g„altak ko„rini-shidagi
yumshatadigan qattiq tuproqlarni magnitostruksion nurlanish orqali yumshatadi.
1046436 raqamli mualliflik guvohnomasi bo„yicha ish organi qo„shimcha
magnitostruksion tebranuvchi bilan jihozlangan, yana bu erda 949089 raqamli
mualliflik guvohnomasi bo„yicha zarbli, siklli harakatdagi (960395 raqamli va
977618 raqamli mualliflik guvohnomalari bo„yicha) chuquryumshatkichlarni misol
tariqasida keltirish mumkin.
Yapon olimlari K.Agaua va K.Kawanishi chuquryumshatkichning tortishga
qarshilik kuchini kamaytirish maqsadida yumshatish chegarasida bosim ostida suv
va havo berilishi bo„yicha olib borgan izlanishlar natijalarini chop etishgan. Biroq
sezilarli darajada tortishga qarshilik kuchini kamayishi kuzatilmagan, chunki
to„ldirilgan havo quvvati, tortishga qarshilik kuchi quvvatidan oshgan.
L.Martinovic pnevmatik va mexanik usulda tuproq osti yumshatilishini
tuproqning fizik xususiyatlari va ekinlar hosildorligiga ta‟siri bo„yicha izlanishlar
olib bordi. Aniqlanishicha, pnevmatik yumshatkich maxsus ekinlarga egri
qiyaliklarda va baland tog„li vodiylarda, ya‟ni traktor uchun noqulay joylarda
qo„llanilishi mumkin. Muallif tuproqni pnevmatik usulda yumshatish evaziga
uning yumshatilish sifati yaxshilanishi va tuproqda havo bosimining etarli
miqdorda bo„lishiga erishilishini GFR 2742606 raqamli patentini olish bilan
isbotlagan.
«Deutsche Witzemachinen Gesellschaft» Germaniya firmasining chuqur-
yumshatkichning maxsus yangi konstruksiyasi taqdim etilib, konstruksiyada
yumshatkich ustuni yo„q. Iskananing mashina bilan birikishi elektromagnit quvvati
orqali amalga oshiriladi. Elektromagnit traktorning osma moslamasiga, 150 ming
magnit maydoni tartibida ta‟sirini yo„naltirishga Gauss elektromagnit yarimqobiq
bilan o„rnatilgan. Ushbu yarimqobiq maxsus materialdan yasalgan. Agregat
harakatlanganda iskana tuproq ostini uning yuza qatlamini buzmasdan yumshatadi.
Elektromagnit iskanani 0,5 m gacha chuqurlikda saqlash imkoniyatiga ega.
Elektromagnitli yumshatkichning tortish kuchi qarshiligining pasayishiga
16
tirgakning yo„qligi, yumshatish zonasining va metall sig„imining kamligi evaziga
erishiladi.
Elektromagnitli yumshatkichning kamchiliklari: dvigatel yoki generatorni
to„xtatishda iskanani yo„qotish xavfi, shuningdek, ishlov beriladigan dala metall
predmetlaridan tozalanishi kerak, aks holda ular ishlov berilayotgan hududga
tortilishi
natijasida
qarshilik
kuchi
yanada
oshadi.
Elektromagnitli
yumshatkichning tannarxi ancha yuqori. Tuproqni yumshatishning yangi intensiv
ultratovushli tebranishlar, gidro va gazo dinamika usullari, pnevmatik usullaridan
foydalaniladi. Biroq bu usullar amalda to„liq qo„llanilmagan va bunday
konstruksiyalarning tannarxi juda yuqori.
Yuqorida bayon etilgan chuquryumshatkich umumiy ishlarga mo„ljallangan
traktorlar bilan agregatlanadi. Undan tashqari, bu ishchi organlarning parametrlari
sug„oriladigan yerlardan tuproqning fizik-mexanik, texnologik xususiyatlari bilan
farq
qiladigan
tuproqlarda
o„rganilgan. Umuman olganda, yuqorida
keltirilganlardan quyidagi xulosalarga kelish mumkin:
olimlar va konstruktorlar tomonidan tuproqni yumshatish va tuproq ostki
qatlamini yumshatish uchun turli ishchi organlari ishlab chiqilgan, ularning kam
energiya sarflab, yuqori ish sifatini ta‟minlovchi parametrlari asoslangan:
asosiy tadqiqotlar tuproq iqlim sharoiti paxtachilik hududlaridan ancha farq
qiladigan, Yevropa mamalakatlari hududlarida o„tkazilgan;
yaratilgan tuproq osti qatlamini yumshatadigan ish organlari tuproqqa
alohida usulda ishlov berishga mo„ljallangan bo„lib, iqtisodiy nuqtai nazardan
samarasiz hisoblanadi;
patent ma‟lumotlari bo„yicha tahlillar shuni ko„rsatadiki, S-shakldagi yoki
tor ponasimon tuzilishdagi ish organlarini qo„llash tortish kuchini kamaytirib,
tuproqni sifatli parchalanishini ta‟minlaydi.
Paxtachilik hududlarida asosan tuproqning haydov va haydalma qatlam
ostini yumshatish uchun mo„ljallangan chizelli yumshatkichlar, pluglar va
chuquryumshatkichlar qo„llaniladi. Shunday pluglardan biri plug-yumshatkich
bo„lib, u asosan T-150K va K-701 traktorlari bilan agregatlanadi. Uning ish unumi
17
1,6-2,25 ga/soat. Bu texnikani bo„z yerlarda qo„llaganda shudgor osti tuproq
qatlamlari ko„pincha ishchi organlarga katta solishtirma qarshilik ko„rsatadi.
Bundan tashqari, T-150K va K-701 traktorlari tuproqni yuqori darajada zichlaydi.
SHu sababli bu texnikalarni paxtachilik hududlarida qishloq xo„jalik ishlab
chiqarishida qo„llashda qiyinchiliklarga duch kelinmoqda. Ishchi organlarni
tayyorlashdagi murakkabligi, metall sig„imining ko„pligi, tortish qarshiligi
yuqoriligi, yerlarni o„ta zichlashi ushbu texnikaning asosiy kamchiligi hisoblanadi.
Shudgorlash bilan birga tuproq haydalma qatlami ostini yumshatish uchun
mo„ljallangan VISXOM tomonidan ishlab chiqilgan P-3-30P chuqur-
yumshatkichli plug uchta madaniy standart korpusli bo„lib, korpuslarning qamrash
kengligi 0,30 m, ishlov berish chuqurligi 0,25 m gacha. Chuquryumshatkichlar
korpusning orqasida o„rnatilib, 0,03 m dan 0,15 m gacha ishlov beradi. Plugning
umumiy ishlov berish chuqurligi chuqur yumshatkich bilan 0,40 m gacha etadi.
Sobiq GDR da yaratilgan chuqur yumshatkichlar 2, 3 va 5-sinf traktorlariga
mansub bo„lib, ular bitta yumshatkich ishchi organiga ega. Shudgor ostini
yumshatish uchun qo„shimcha ishchi organ bilan jihozlanishi mumkin. Shuningdek
V246A va V246V yumshatkichlari 5-sinf traktorlariga moslangan bo„lib, V-
shakldagi truba ramada avtomatik osgichga va ikkita chuqurlikni saqlovchi tayanch
g„ildirakka ega. Yumshatkich V246A ikkita yoki to„rtta ishchi organ bilan ishlash
imkoniyatiga ega, yumshatkich V246V esa ikkita ishchi organ bilan ishlash
imkoniyatiga ega bo„lib, yuqori quvvatli traktorda uchta ishchi organ bilan ishlash
imkoniyati ham mavjud.
| 