9
nikohiga asoslangan bo`lib, bunda erkakning huquqlari xotinnikidan ko`proq
bo`lgan, nikohning bu shakli ayni xususiy mulkchilik rivojlangan davrlarda keng
tarqalgan. Bunday oilada, tabiiy, erkak huquqlari ustivor bo`lib, uning har qanday
oila masalalarini yechish va qarorlar qabul qilishdagi mavqei yuqori hisoblangan.
SHu sababli avlodlarning kelib chiqishi,
urug’ning
tarqalishi kabi masalalar
erkakning avlodlari shajarasidan boshlangan, mulkka egalik va unga vorislik ham
erkaklar tabaqasi orqali yuritilgan.
Monogam oila
–
bir erkak va bir ayol juftligi o`rtasidagi nikoh
munosabatlarini nazarda tutadi. Ularning er-xotinlik munosabatlari ham umrbod
hisoblangan (qadimgi grek so`zlaridan olingan:
“monos” –
bir, yagona, tanho;
“gamos”
–
nikoh
ma’nosini
bildiradi). Oilaning bunday shakli taxminan uch ming
yillar avval paydo bo`lgan. O`z mohiyatiga ko`ra bu
–
patriarxal
oilaning bir
ko`rinishi hisoblanib, yaqin yillardan buyon oilaning bu shakli ayollar va
ayollarning teng huquqliligi, bolalar tarbiyasidagi muayyan erkinlik, ona va
bolaning oila hayotidagi nufuzi ortishi shaklida rivojlanib kelmoqda.
Lekin biz oila va nikoh tushunchalarining allomalar va taniqli olimlar
izlanishlarida qanday ifoda etilganiga
e’tiborni
qaratamiz.
Ana shunday nikoh tarixiga qiziqqan olimlardan
biri qadimgi grek faylasufi
Platon
bo`lgan.
Uning fikricha, barcha zamon va makonlarda patriarxal oila
ijtimoiy munosabatlarning, jamiyat hayotining asosi bo`ladi, davlat esa ana shu
kabi oilalarning birlashuvidan paydo bo`lgan.
1
Lekin
Platon
ning o`zi o`z
qarashlarini oxirigacha himoya qilib, fikrlarini yakunlay olmadi
. “
Ideal
davlat
”
2
deb nomlangan loyihasida u jamiyatda hamjihatlikni
ta’minlash
uchun ayollar,
bolalar birlashmalari va sarmoyalarning umumiyligiga erishish lozim, degan fikrni
ilgari surdi. Lekin ayni shu oxirgi fikr aslida yangi emas edi. Qadimgi grek tarixchi
olimi
Geradot
o`zining mashhur
“
Tarixlar
”
deb nomlangan asarida ayollar
birlashmalari bir qator qabilalar uchun o`ziga xos xususiyat ekanligini
ta’kidlagan
edi
3
. Bu kabi
ma’lumo
tlar antik davrga xos bo`lgan qator manbalarda o`z ifodasini
1
Платон
. Законы // Соч.: в 3 т. –
М.: 1972. –
Т.3. –
Ч.2. –
С. 148
-150.
2
Платон
. Государство
// Соч.: в 3 т. –
М.: 1972. –
Т.3. –
Ч.1. –
С. 244
-459.
3
Герадот
.
Истории. –
Л.: 1972. –
С. 232.
10
topgan.
Aristotel
ь
Platon
ning izdoshi sifatida uning
“
ideal davlat
”
ga oid fikrlarini
rivojlantirib, ustozining patriarxal,
ya’ni
, erkak kishi yetakchi bo`lgan oila
modelini yoqlab fikr bildirgan. Uning fikricha, oilalar birlashib
, “
turar-joylarni
”,
“
turar-joylar
”
birlashib, yaxlit davlatni tashkil etadi.
4
Platon
va
Aristotel
ь
larning
shu kabi nuqtai nazarlari anchagina davrgacha hukmron bo`ldi va oila jamiyatning
bo`lagi sifatida, o`ziga xos bo`linmas patriarxal institut sifatida idrok etildi.
Frantsuz
ma’rifatparvari
Jan-Jak Russo
o`z davrida
“
Oila
–
eng qadimiy va asli
tabiiy bo`lgan jamiyat bo`lagidir. Oila
–
kerak bo`lsa, jamiyat siyosiy qiyofasini
belgilovchi obraz, bunda yetakchi,
rahbar
–
go`yoki ota misoli, xalq esa
–
farzandlar kabidir
”
5
deb yozgan edi. Bu aslida insoniyat tarixida uzoq vaqtgacha
ustivor bo`lgan paternalizm tamoyilining yaqqol timsolidir (
“
patern
”
–
ota, otalik,
yetakchilik
ma’nosini
bildiradi).
SHunday qilib, antik davrning faylasuflari ham, ulardan keyingi o`rta asr,
hattoki, yangi davrga kelib ham ko`plab tadqiqotchilar va allomalar oila institutiga
alohida ahamiyat berib, o`z asarlarida ijtimoiy
munosabatlarning tabiati va
namoyon bo`lishini aynan oilaviy munosabatlarning xarakteridan qidirish lozimligi
fikrini yoqlab keldilar. SHu kabi fikrni nemis faylasuflari
Kant
va
Gegel
ь
ning
mutloq
g’oyaga
aloqador asarlarida ham ko`rish mumkin. Ular avvalo
“
oila
”
va
“
nikoh
”
tushunchalari o`rtasida bevosita aloqa mavjudligini
ta’kidlaydilar
. SHu
bois bo`lsa kerak, hanuzgacha shu ikki tushuncha ko`pincha sinonimlarday o`zrao
bog’liqlikda
ishlatiladi. SHunday bo`lsada, oilashunoslar bu ikki tushunchaning
o`rtasida nafaqat farq borligini, balki ular aslida tarixan turli davrlarda paydo
bo`lganligini ham isbot qila oldilar.
Masalan,
rus olimi
A.G. Xarchev
ning kitoblarida bu ikki tushunchani
farqlovchi jihatlar aniq belgilangan. Xususan, uning talqinida
“
nikoh
–
erkak va
ayol o`rtasidagi tarixan o`zgaruvchan o`zaro munosabatlarni bildirib, shu orqali
jamiyat ularning jinsiy hayotlarini tartibga soladi, o`zaro er-xotinlik
4
Аристотель
. Политика // Политика Аристотеля. –
М.: 1911. –
С. 4
-32.
5
Руссо Ж.
-
Ж.
Об общественном договоре, или Принципы политического права
//
Пед. соч.: В 2 т.
–
М
.: 1981.
–
Т
.2.
–
С
. 170.
11
munosabatlarini hamda farzandlari bilan
shakllanadigan munosabatlarni, bu
boradagi huquq va majburiyatlarni belgilaydi, yo`naltiradi
”
6
. Oila esa nikohga
nisbatan murakkabroq tabiatli munosabatlarni ifodalaydi, chunki u nafaqat er va
xotinlarning o`zaro munosabatlarini, balki ularning farzandlari, qarindosh-
urug’lar
,
ikkalalari uchun yaqin bo`lgan insonlar munosabatlarini ham qamrab oladi.
Oila va nikoh masalalariga tarixiy yondashuv shveytsariyalik olim
I.Baxoven
(1815-1887) ishlarida, ayniqsa, uning
“
Onalik huquqi
”
kitobida yoritilgan. Undan
tashqari, amerikalik tadqiqotchi
L.Morgan
(1818-1881)ning asarlarida ham oilaga
nisbatan evolyutsion qarashlar bayon etilgan bo`lib
, “
Qadimgi jamiyat
”
kitobi
buning yaqqol namunasi hisoblanadi. Bu asarlarda
oila institutining bevosita
jamiyat
tarqqiyoti
bilan
bog’liqligi
,
jamiyatdagi
ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlarning takomili oilaning mustahkamligiga
bog’liq
ekanligi
g’oyasi
o`z
isbotini topgan. Bu o`zgarishlar tarix mobaynida turli jins vakillari o`rtasidagi
o`zaro munosabatlarga
bog’liq
tarzda kechishi ham
ta’kidlangan
.
SHunday qilib, iilani ijtimoiy institut sifatida idrok etish va uni ilmiy jihatdan
o`rganish
an’analari
tarixi XIX asrning o`rtalariga
to`g’ri
keladi. Ayni shu davrdan
boshlab jahonning turli burchaklaridagi taniqli sotsiologlar va antropologlar
(
L.Morgan, M.Kovalevskiy, B.Malinovkiy, P.Sorokin,
keyinchalik
A.Xarchev,
S.Golod
va boshqalar.) oila muammolarini o`zlarining aniq tadqiqot mavzulari
sifatida o`rgana boshladilar.
