12
salbiy, yomon jarayonlardan kelib chiqadi. Bu kabi talqinlar tabiiyki, ko`plab
tadqiqotchilarga oila va uning istiqbolini tushunishga, mazkur yo`nalishda jiddiy
tadqiqotlar olib borishga xalaqit beradi.
SHunga qaramay, oila institutida kuzatilayotgan har qanday o`zgarishlari
odatda eng avvalo, ayolning
–
xotin-qizlarning
jamiyat va oilada tutgan
maqomlarining o`zgarib borayotganligi, ular malakalarining oshib borayotganligi
va kasb-hunar, lavozim
pog’onalarida
erkaklardan qolishmaslikka intilayotganligi
bilan izohlanadi. Qayd etilgan holat bevosita oila hayotida ro`y berayotgan turli xil
o`zgarishlarga, ham salbiy, ham ijobiy hodisalarga sabab bo`lmoqda.
Ikkala jins vakillari xaq-huquqlarining amalda tenglashib borayotganligi
xotin-qizlarning
erkaklar
–
yigitlar oldida o`zini tutishi va o`z navbatida
yigitlarning qizlarga, erkaklarning ayoliga bo`lgan munosabatlari, xushomad
qilishlarida o`z aksini topmoqda. Ayniqsa, Yevropa xalqlarida nikoh oldi sovchilik
instituti yo`qolib, uning o`rniga o`z xohishi bilan o`ziga nikoh sheriginini tanlashi
an’anasi
barqarorlashdi. Lekin ayni holat saqlanib qolgan mamlakatlarda,
jumladan, O`zbekistonda oila institutiga munosabat boshqacharoq,
ya’ni
an’analarga
sodiqlik saqlanib qolgan. Sovchilikning
ahamiyati shundaki, bunda
o`rtada turganlar, kelin-kuyov oilasini tanigan, bilgan, surishtirgan odamlar
bo`lgani sababli ham ular yosh oilaning mustahkam bo`lishidan juda
manfaatdordirlar, shuning uchun haqiqiy o`zbekona mezonlar
, “
teng-tengi bilan
”
tamoyili asosida, sovchilar yordamida qurilgan nikohlar aksariyat holatlarda
mustahkam bo`ladi.
SHuni
ta’kidlash
lozimki, har bir davrda bo`lgani kabi hozir ham yoshlarning
o`z
ihtiyori bilan, bir-birlarini yoqtirib qolishlari oqibatida paydo bo`lgan oilalar
mavjud. Yoshlarning ayrimlari o`z ixtiyori bilan qalliq tanlashni, yoqtirib, sevib
turmush qurishni oldindan niyat qiladi. SHunisi borki, o`z ihtiyori bilan turmush
o`rtog’i
tanlashda
ota-ona va oilasi manfaatlari, ularning istak-xohishlari deyarli
inobatga olinmaydi. Odatda bu kabi yoshlar nikoh oldidan ota-otasining roziligini
olmaydi, shu sababli, ko`pincha, bunday nikoh yengil-elpi qarorlar oqibati bo`lib,
uzoqqa bormasligi mumkin. Respublika
“
Oila
”
ilmiy-amaliy markazi 2003 yilda
13
o`tkazgan tadqiqot natijalariga ko`ra, ajralishib ketgan yosh oilalarning 90 foizidan
ortig’i
nikoh motivi-sababi sifatida
“
sevish-sevilish
”
ni ko`rsatganlar.
Xotin-qizlarning iqtisodiy mustaqilligi tufayli XX asrga kelib ayolning oila va
jamiyatda tutgan o`rni va maqomi keskin o`zgardi. Oxirgi paytlarda butun dunyoda
matriarxat davridagi kabi oilaning yetakchisi,
boshlig’i
roliga ko`pincha ayol
da’vogarlik
qila boshlashi kuzatildi. Buning oqibatida erkak kishining oiladagi
yetakchilik roli, oilada resurslarni boshqarish, qarorlar qabul qilish va farzandlarni
jamiyat hayotiga jalb etishdagi maqomi sezilarli darajada pastladi.
Ikkinchi tomondan, ayol-onaning oilasi va bola tarbiyasi uchun bo`sh
vaqtining
kamayib borayotganligi, reproduktiv
mas’uliyatning
jamiyatda
lavozimlar
pog’onasida
yuqoriroq o`rin egallash istagiga nisbatan pastlab
borayotganligi salbiy oqibatlarga olib kelmoqda. SHu sababli sanoati rivojlangan
mamlakatlarda
tug’ilishlar
sonining kamayib borayotganligi, oqibatda aholi
sonining keskin pasayishi kuzatilmoqda. Afsuski, bunday holatlar O`zbekistonning
shahar hududlarida ham kuzatilmoqda.
Oilaning tarbiyalovchi vazifasi oila
a’zolaridan
tashqari
boshqa insonlarga,
muassasalarga
–
enaga va guvernantkalarga, yoki davlat tomonidan to`la
muhofazaga olingan tashkilotlar
–
Mehribonlik uylari, Muruvvat uylari va
boshqalar zimmasiga yuklatilmoqda. Sobiq totalitar tuzum davrida ushbu
vazifaning davlat zimmasida ekanligi, individual, oilaviy
tarbiyaning gruppaviy
tarbiya bilan, tarbiyalanuvchi shaxsiga
e’tiborning
keskin kamayishi bilan
o`zgartirildi. Oqibatda hech kimga tegishli bo`lmagan, psixik va aqliy rivojlanishi
o`rtamiyona bo`lgan bolalar paydo bo`ldi. Bu ochiq yoki yashirin onalik
