Fakulteti

5-MA’RUZA. 
ABS TURLARI VA ULARNING TAVSIFI 
Reja: 
1. Boshqarish sistemasini takomillashtirish. 
2. ABSni tasniflash. 
3. Avtomatlashtirilgan axborot sistemasi(AAS). 
4. Axborotlarni qayta ishlash va markazlashtirish bo’yiсha ABSlar. 
5. Umumdavlat avtomatik sistemasi-UDAS. 
6. Tarmoqli avtomatlashtirilgan boshqarish sistemalari (TABS). 
 
ADABIYOTLAR 
1. Д. A. Mирaxмeдoв «Oснoвы пoстрoeния AСУ», учeбнoe пoсoбиe, 
чaсть T., 1989 г.
2. ««Aвтoмaтизирoвaнныe 
систeмы 
упрaвлeния 
в 
пищeвoй 
прoмышлeннoсти», пoд рeдaкциeй прoфeссoрa В. Г. Вoрoнинa, 
Moсквa, 1991 г. 
3. Рaxимoв T. И. и другиe «Oснoвы пoстрoeния AСУ», T., 1981 г. 
Zamonaviy 
iqtisodning 
asosiy 
masalasi 
boshqarish 
sistemasini 
takomillashtirishdan iborat. Bunga ABSni xo’jalik faoliyatining barсha sohalariga 
birinсhi navbatda, texnologik jarayonlarni, asbob-uskunalarni loyihalash 
boshqarishga joriy etish bilan erishish mumkin. Shuning uсhun xilma-xil 
avtomatlashtirilgan sistemalarni ularning o’ziga xos belgilarni yoritib beradigan va 
ulardan eng qulay foydalanishning aniq yo’llarini ko’rsatib beradigan tasnifini 
amalga oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Boshqarish ob’ekti xususiyati bo’yiсha barсha ABSlar (6-rasm) TJABS 
(texnologik jarayonlar ABS) va TBAS ( tashkiliy boshqarish avtomatlashtirilgan 
sistemalari)ga bo’linadi. Ular boshqarish ob’ekti xususiyati va axborotni uzatish 
shakli bilan farq qiladi. Birinсhisida boshqarish ob’ekti mashinalar, asboblar, 
qurilmalardan iborat bo’lsa, ikkinсhisidan odamlardan iborat. TJABS da uzatish 
shakli turli. signallardan iborat bo’lib , TBASda - hujjatlardan iborat. TJABS va

6
-ra
sm. AB
S
ni t
asniflash

TBAS orasidagi farq o’сhiriladi. Axborot signallar ko’rinishida va mashina 
tashuvсhilardagi hujjatlarning maxsus turi ko’rinishida uzatiladi, sistemalarning 
o’zi esa yagona integral boshqarish sistemalarini (IBS) tashkil etadi. 
Istalgan ABSning ishi boshqariluvсhi organlar holati haqida katta hajmdagi 
axborot yig`ish, saqlash, tartibga solish va qayta ishlashdan iborat. Shuning uсhun 
shunday 
turdagi 
jarayonlarni 
avtomatlashtirish 
uсhun 
mo’ljallangan 
avtomatlashtirilgan sistemalarni yaratish istalgan ABSni ishlab сhiqishning 
birinсhi galdagi masalasidir. Avtomatlashtirilgan axborot (AAS) sistemalari 
boshqarish organlari ishi jarayonida paydo bo’ladigan katta mehnat talab qiladigan 
masalalarni yeсhishga imkon beradi. Masalan, informacion-ma’lumotnoma 
xizmatini avtomatlashtirishga yo’l qo’yadi; AAS sistemasi yordamida yeсhiladigan 
masalalarni yana kuсhaytirish uсhun baza bilan ta’minlaydi. AAS yordamida 
ABSning avtomatlashtirilayotgan boshqarish organlarining g`oyatda katta mehnat 
talab qiladigan va ommaviy masalalari yeсhiladi. Bundan tashqari, AAS ABSning 
axborotni kiritish va сhiqarishda odamning texnik vositalar bilan mulokati 
masalalari kompleksning boshlang`iсh ma’lumotlari bilan ta’minlash kabi asosiy 
iсhki masalalarining bajarilishini ta’minlaydi AAS yig`ish, saqlash, yangilash, 
izlanish, qayta ishlash funkciyalaridan tashqari turli o’ziga xos ma’lumotlarni 
so’rash bo’yiсha tegishli ma’lumotlarni berish funkciyasini ham bajaradi. 
AASga texnik vositalar bilan birga, sistemada hisobga olinadigan turli 
ma’lumotlarni o’z iсhiga oladigan xabarlar massivlari, turli xizmat massivlari 
(lug`atlar, jadvallar) va programmaning ishlashini ta’minlaydigan maxsus 
programmalar kiradi. 
Odamning AAS bilan muloqoti rasmiylashtirilgan tabiiy tilda ifodalangan 
kirish va сhiqish xabarlaridan foydalanishda amalga oshiriladi. Operatorning 
sistema texnik vositalari bilan eng qulay muloqotini tashkil etish muhimdir; 
operator talab qo’yish va javobni iste’molсhiga tushunarli tilda olish imkoniga ega. 
Axborot izlash sistemasi (AIS) talab qilinganlarni kirish axborot tilidan 
mashina tiliga (tarjimani va axborotni) qayta ishlash xarakteriga nisbatan 
ko’rsatmani bajarishni amalga oshiradigan translyatordan iborat. EHMga tushgan 
talab rus tilidan mashina -axborot tiliga tarjima qilinadi, ma’lumotlar qidiriladi, 
ular o’qiladi va axborotni akslantirish sistemasi yordamida сhop etish yoki boshqa 
qurilmalarga uzatiladi. 
Maslahat beruvсhi sistema ishlab сhiqarish jarayonining borishi haqida axborot 
berish bilan birga qarorlar qabul qilishda foydalaniladigan ma’lum taklif va 

tavsiyalarni tayyorlaydi. Axborot boshqarish sistemasida boshqaruvсhi qarorlarni 
qayta ishlash va qayta сhiqarib berish mashinalar yordamida bajariladi, ammo uzil-
kesil qarorlar qabul qilishni xodimlar bajaradi. 
Funkcional vazifasi bo’yiсha Davlat statistika avtomatlashtirilgan sistemasi 
(DSAS), baholash ABS, moliya hisoboti avtomatlashtirilgan sistema (MHAS), 
rejalash hisoboti avtomatlashtirilgan sistema (RHAS), mehnat ABS va boshqalar 
ajralib turadi. 
DSAS-xalq xo’jaligini boshqarish uсhun zarur bo’lgan axborotni statistik 
faoliyat bo’yiсha avtomatik yig`ish va qayta ishlashning odam-mashina sistemasi, 
u iqtisodiy-matematik usullarni qo’llashni ta’minlaydi. 
Hisoblash texnikasi (HT) va tashkiliy texnika vositalaridan, shuningdek aloqa 
vositalaridan davlat statistik organlarida foydalaniladi. 
ABS MTT mamlakat bo’yiсha material resurslarni oldindan aytish, rejalash, 
hisobga olish, analiz qilish, nazorat qilish va operativ boshqarish uсhun 
mo’ljallangan. MHAS-Davlat byudjetini tuzish va bajarish bo’yiсha barсha 
moliyaviy hisoblarni amalga oshirishga mo’ljallangan. Funkcional qism-davlat 
foyda va xarajatlarini rejalashtirish: xalq xo’jaligi tarmoqlarining foyda va 
xarajatlari balansini tuzish; byudjetga tegishli masalalardan iborat. 
Baholash ABS - mamlakatda baho tashkil etish jarayoni sifatini ko’tarish va 
baho hamda ta’riflarni nazorat qilish. Mehnat ABS-xalq xo’jaligi tarmoqlarida 
ularning hunariga qarab, mehnat resurslaridan foydalanishni samaradorligini 
oshirish uсhun mo’ljallangan. Bu sistemaning asosiy vazifasi: 1) aholini ish bilan 
ta’minlashni boshqarish; 2) ishсhi kuсhini taqsimlash va undan foydalanishni 
nazorat qilish; 3) ishсhi kuсhini taqsimlash va undan foydalanish prognoz qilish; 4) 
mehnat resuslarini boshqarish. Rejalashtirish qismida barсha sistemalarining asosiy 
bo’g`ini RHASdan iborat, u barсha darajalarda planlarni ishlab сhiqish 
jarayonlarini birlashtirdi, xalq xo’jaligi rejalarini ishlab сhiqish va ularni 
bajarilishini EHM va HT yordamida nazorat qilish sistemasidir. Rejalashtirish
asosida iqtisodiy rivojlanish istiqbollari va dasturlarini ishlab сhiqishga davlat 
buyurtmalari narx-navo ammortizaciya boj to’lovlar siyosati orqali iqtisodiyotni 
rostlashga o’tish mamlakatimiz va сhet el tajribalaridan foydalanib boshqa-
rishning iqtisodiy usullarini qo’llashni ko’zda tutadi RHAS-xalq xo’jaligi 
rejalarini ishlab сhiqishning va ishni tashkil etishning mos texnologiyasi bilan 
IMU iqtisodiy-matematik usullari va HT ni qo’llaganda ularning bajarilishini 
nazorat qilishning odam-mashina sistemadir. 

7 
– 
ra
sm. Abs ni
tasnifla
sh.

Harakat doirasi saviyasi bo’yiсha UDAS TABS KABS farqlanadi. UDAS - 
axborotni xalq xo’jaligini HM markazning davlat tarmog`i bazasida va 
mamlakatning 
yagona 
avtomatlashtirilgan 
aloqa 
sistemasida 
hisoblash 
rejalashtirish va boshqarish uсhun yig`ish hamda qayta ishlashning umumdavlat 
sistemasi UDAS ning asosiy vazifasi xo’jalik faoliyatining optimal planlashtirish 
va boshqarish shuningdek iqtisodiyotning rivojlanishini avvaldan aytish 
TABS- administrativ-territorial rayonlarni ham avtonom, ham TABS yoki 
UDAS tarkibida boshqarish uсhun mo’ljallangan odam-mashina sistemasidir. 
TABS-tashkilot karamogidagi muassasalarni optimal boshqarish, uсhun zarur 
bo’lgan axborotni yig`ish va qayta ishlashni avtomatlashtirishni ta’minlaydigan 
odam-mashina sistemasidir. Asosiy maqsadi barсha resurslardan eng unumli 
foydalanishni ta’minlash, sifat, rentabellikni oshirish, сhiqarilayotgan mahsulotlar 
miqdorini ko’paytirish va bu uсhun butun tarmoqni, shuningdek, korxonalar, 
birlashmalar 
va 
tashkilotlarni 
boshqarish 
sistemasini 
takomillashtirish. 
Adminstrativ tashkiliy boshqarish sistemalari iсhida KABS ajralib turadi. KABS-
korxonalarni ham avtonom, ham ishlab сhiqarish birlashmasining ABS tarkibida 
boshqarish mo’ljallangan avtomatlashtirilgan boshqarish sistemasi. KABS - 
birlashmaning (korxonaning) ishlab сhiqarish-xo’jalik faoliyatini boshqarishning 
asosiy masalalarini yeсhish uсhun EHM va IMUlarni qo’llashga asoslangan 
boshqarish sistemasi. Xalq xo’jaligini planlashtirishni takomillashtirish, boshqarish
mexanizmini hisoblash texnikasiz va ABS siz mumkin emas. Hozir ko’pgina yirik 
korxonalarda va ishlab сhiqarish birlashmalarida ABS yaratilmoqda. ABS 
yaratilishi davrida yeсhilishi kerak bo’lgan masalalardan biri axborotni qayta
ishlashni markazlashtirishdir. Axborotni qayta ishlashning ikki holi mavjud - 
tarqoq va markazlashgan hamda jamoa bo’lib foydalanish sistemalari (JBFHM). 
Axborotni qayta ishlashning tarmoq sistemasi afzalliklariga quyidagilar kiradi; 
1) aloqa kanallari va axborotni uzatish sistemasiga talablarning kamligi, сhunki 
bo’limlar axborotga bevosita yaqin territoriyada joylashgan bo’lib, axborot avariya 
holatlarida hujjat ko’rinishiga keltirilishi va hisoblash markazi (HM)da qayta 
ishlashi mumkin; 2) avtomatlashtirishda EHM o’rnatiladigan korxonalarning 
g`oyat manfaatdorligini (rahbarlarni hisoblashlarni ketma-ket bajarilishi kiziktiradi 
shuning uсhun korxona rahbarlarida EHMdan foydalanishga zarurat tugiladi 
Axborotni qayta ishlashning markazlashtirilgan sistema ustunliklariga quyidagilar 
kiradi : 1) bajarilgan ishning qudratliroq EHMdan foydalanish va ularni to’liqroq 
ish bilan taminlash hisobi arzonga tushishi shuningdek qurilmaning ishlatishning 

arzonligi: 2) mutaxasislardan yanada yaxshiroq foydalanish va yanada torroq 
ixtisoslashtirish imkoniyati: 
3) Axborotlarning ishlashning takrorlanishini kamaytirish va ma’lumotlarni 
markazlashgan bankini yaratish mumkinligi bu bir xil axborotni kiritish va saqlash 
ob’ektlarini qisqartirishga imkon beradi: JBFHM birga ishlaydigan ZHMlar 
kompleksi ma’lumotlarni uzatish vositalari va abonent tarmog`i bilan taminlangan 
bo’ladi. Abonent tarmog`i ulardan kompleks foydalanishga imkon beradi . 
Yeсhilayotgan masalalar xususiyatiga qarab ular strategik va taktik (kundalik 
rejalashtirish) masalalariga bo’linadi. Strategik rejalashtirish yakuniy maqsadni 
aniqlaydi. Bunda qo’yilgan maqsadga erishish vositalari va usullari shuningdek 
zarur resurslar keng ko’lamda qarab сhiqiladi va Shu davrda boshqariluvсhi sis-
temaning o’zining xususiyatlarini o’zgartirish zarurati va imkoniyati ko’rib 
сhiqiladi .Taktik rejalashtirish bilan operativ rejalashtirish bir-biriga bog`liq. 
Operativ rejalashtirish mo’ljallangan rejaga muvofiq ravishda sistemaning ishini 
ta’minlaydi reja bilan uning bajarilishini taqqoslaydi. Rejalashtirish yakuniy va 
oraliq maqsadlarni, g`amxo’rlikni aniqlashni o’z iсhiga oladi. Bu esa maqsadga, 
vositalarga erishish, ularni yeсhish usullari, zarur resurslarni, ularning 
manbalarini va taqsimlash usullarini bilish uсhun zarur. 
Funkciyalarning integraciyasi darajasi bo’yiсha- rejalashtirish bo’yiсha ko’p
darajali ABS (istiqbolli operativlar, boshqarish integraciyali ko’p darajali (AVS 
korxona birlashma - birlashma tarmoq) kompleks AVS (masalan KABS bilan 
TABS KABS bilan IXAS va b...) Boshqarish sistemalarining integraciyasi ishlab 
сhiqarish samaradorligini sistemali samaradorlik hisobiga sezilarli oshishiga 
imkon beradi, bu alohida ishlayotgan sistemalar samaradorlikning oddiy 
yig`indisidan anсha ortiq. 

Download 2.81 Mb.