Mavzu: 7 Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning
ahamiyati. 2 soat.
Savollar:
Nafasning asosiy etaplari.
Nafas olish va chikarish mexanizmlari.
Plevra ichi bosimi, upkaning nafas xajmlari. Nafas tiplari.
NAFAS
Nafas — birinchidan protsesslar yigindisi bulib, natijada organizm kislorod iste’mol kiladi va karbonat angidrid ajratib chikaradi. Odam va yuksak xdyvonlarning nafasi kuyidagi protsesslarni uz ichiga oladi: 1) tashki muxdt bilan upka alveolalari orasida xavo almashinishi (tashki nafas. yoki upka ventilyaiiyasi) ; 2) alveolyar xavo bilan upka kapillyarlaridan utayotgan kon urtasida gaz almashinishi (upkadagi gazlar diffuziyasi): 3) gazlarning kon bilan tashilishi: 4) tukima kapillyarlarida kon bilan tukimalar Urtasida gaz almashinuvi (tutsimalardagi gazlar diffuziyasi) ; 5) xujayralarning kislorod iste’mol kilishi va karbonat angidrid ajratib chikarishi nafas). Bu protsesslardan turt guruxini, ularning boshkarilish mexanizmi va turli sharoitda utish xususiyatlarini nafas fiziologiyasi urganadi. Xujayradagi nafasni asosan bioximiya urganadi, u tukimalardagi oksidlanish protsesslarini tekshiradi, ana shu protsesslar da xujayradagi energiyaga boy moddalar parchalanib ichidagi yashirin energiya ni yuzaga chikaradi.
TASHQI NAFAS
Tashki nafas, ya’ni upka alveolalari bilan tashki muxit urtasida xavo almashinishi kukrak kafasining ritmik xarakatlari natijasida yuzaga chikadi. Nafas olinganda kukrak kafasi va ichidagi upka xajmi kattalashadi, ayni vaktda ulardaga bosim pasayadi va xavo yullari orkali upka alveolalariga xavo kiradi. Nafas chikarilganda kukrak kafasining xajmi kichrayadi, upka kisman puchayadi, ichidagi bosim ortadi va xavo upkadan tashkariga chikadi. Alveolalarda alveolyar kon bilan xavo urtasida gazlar almashadi. Nafas olish va chikarish prodessida alveolalardagi konning tarkibi betuxtov yangilanib turadi. Nafas olish paytida kislorodga boy xavo alveolalarga kiradi.
Nafas olish mexanizmi
Nafas olish akti (inspiratsiya) kukrak bushligishshg xajmi uchta-vertikal, sagittal va frontal yunalishlarda kengayishi tufayli ruy beradi. Krbirgalarning kutarilishi va diafragmaning pastga tushishi natijasida kukrak bushligi kengayadi. Kobirgalar tush suyagiga togaylar bilan birikkan, umurtkachasiga esa ikki nuktada: kobirga boshi — umurtka tanasiga, kobirga burtigi umurtkaning yonbosh usimtasiga birikkan. Nafas chikarish paytida kobirgalar pastga tushadi; nafas olish paytida esa yukoriga kutarilib, gorizontal vaziyatni oladi. Bunda tush suyagining pastki kismi oldinga yunaladi, shuning uchun kukrak kafasining kundalang kesimi ikki yonga va oldindan orkaga karab kengayadi.
kobirgalararo tashsi muskullar bilan togaylararo muskullarttg kiskarishi natijasida kobirgalar yukoriga kutariladi. Kobirgalararo tashki muskullar bir kobirgadan ikkinchisiga orkadan va yukoridan oldinga va pastga karab kiyshik yunalishda boradi. Kobirgalar aylanish nuktasi ularning umurtka pogonasi bilan tutashgan bugimlarida joylashgan ikkinchi xil richaglardan iborat. Kobirgalararo tashki muskullar kiskargan vaktda kobirgalarni bir-biriga yakinlashtirishi kerak edi, birok muskullar yopishgan joyning pastida kuch momenti yukoridagisiga nisbatan kattarok bulgani uchun muskullar kiskarganda kobirgalar kutariladi. Nafas olish paytida diafragmaning muskul tolalari kiskaradi, natijada diafragma yassilanib, pastga tushadi; korin bushligidagi organlar pastga, ikki yonga va oldinga itariladi; kukrak bushligi ayniksa vertikal yunalishda kengayadi. Turli nafas muskullarini elektrofiziologik usullar bilan tekshirish bioelektr tebranishlari (xarakat potensiallari)niig avval diafragmada, keyin esa kobirgalararo muskulda paydo bulishini kursatdi. Tugilishdan keyingi dastlabki oylarda nafas xarakatlari asosan diafragmaning kiokarishi xisobiga yuzaga chikadi. SHuning uchun mushuk bolasining pp.ni kirkish yuli bilan diafragmasi falajlansa, u ulib koladi. Turli odamlarning yoshiga va jinsiga, kiyimiga va mexnat sharoitiga karab nafas olish yo kobirgalararo muskullar xisobiga — sobirga, yoki kukrak bilan nafas olish tipi — yo bulmasa diafragma xisobiga — diafragma, yoki sorin bilan nafas olish tipi — yuzaga chikadi. Nafas olish tipi mutlak doimiy bulmay, shu paytdagi sharoitga moslanishi mumkin. Masalan, odam ancha yuk orkalab ketayotganda kukrak kafasi yuk uchun tayanch bulib xizmat kiladi, shuning uchun xam uni tana muskullari va kobirgalararo muskullar umurtka pogonasi bilan birgalikda kimirlatmay ushlab turadi; fakat diafragma xarakatlari tufayli nafas olinadi va chikariladi. Xrmilador ayollarda diafragmaning pastga siljishi kiyinlashadi, shuning uchun ularda kobirgalar bilan nafas olish tipi ustun turadi.
Nafas chikarish mexanizm
Nafas olish paytida nafas muskullari bir kancha kuchlarni: 1)yukoriga kutariladigan kukrak kafasining ogirligini; 2) kobirga togaylarining elastik karshiligini; 3) diafragma gumbazi pastga tushganda pastga itariladigan korin devorlarining karshiligini va korin bushligidagi organlar karshiligini engadi. Nafas olish fazasi tugab, nafas muskullari bushashgach xozirgina aytilgan kuchlar ta’sirida kovirgalar pastga tushadi va diafratma gumbazi picha kutariladi. SHuning natijasida kukrak kafasining xdjmi kichrayadi. SHunday kilib, nafas chikarish akti (ekspiratsiya) odatda passiv ravishda, muskul ishtirokidan tashkari ruy beradi. Tez-tez nafas chikarish paytida (boya aytilgan kuchlarga (bular kukrak kafasining xdjmini kichraytiradi) kobirgalararo ichki kiyshik muskullarning, orkadagi ichki tishli muskullarning va korin muskullarining kiskarishi kushiladi. kobirgalararo ichki muskullar kobirgalararo tashki muskullarning tolalarnga karama-karshi yunalgan, ya’ni oldindan va yukoridan orkaga va pastga yunalgan tolalardan tuzilgan. SHuning uchun bu muskullar kiskarganda kobirgalar pastga tushadi. Korin muskullari kiskarganda korin bushligidagi organlar va diafragma gumbazi yukoriga kutariladi.
Nafas olish va chikarishda upka xajmining uzgarishi
Kukrak kafasi ichida joylashgan upkani plevra bushligi (kukrak kafasining ichki yuzasini koplovchi parietal plevra bilan upkaning tashki yuzasini koplovchi visseral plevra orasidagi yoriksimon kam gak) kukrak kafasining devorlaridan ajratib turadi. Nafas olish paytida kukrak kafasi bushligi kengayib, plevra bushligidagi bosim kamayadi, upka xajmi kattalashib, ichidagi bosim pasayadi. SHunda xavo yullari orkali upkaga xavo kiradi. Nafas chikarish paytida kukrak bushligining xajmi kichrayib plevra bushligidagi bosim picha ortadi, yozilgan upka tukimasi sikiladi; upka ichidagi bosim kutariladi va upkadan xavo chikadi. SHunday kilib, upka xajmi passiv ravishda, kukrak bushligi xajmining va plevra bushligidagi va upka ichidagi bosimning uzgarishi tufayli uzgaradi. Nafas olish va chikarishda upka xajmining uzgarish mexanizmini Donders modelida kursatib berish mumkin. Donders modeli tubiga rezinka parda koplangan shisha idishdan iborat. Idishning yukori teshigiga probka tikib kuyiladi, probka urtasidan shisha nay utkazilgan. Uncha katta bulmagan xayvon (kalamush yoki kuyon) dan kirkib olingan traxeya bronxlari va upkasi bilan birga nayning idish ichidagi uchiga urnatiladi; nayning tashki uchi upka bushligini atmosfera xavosiga tutashtirib turadi. Idish ichidagi bosimni manometrda ulchash mumkin, bu manometr idish devoriga kavsharlangan nayga ulab kuyilgan. Idishning rezinka pardali tubi pastga tortilsa, idish xajmi kattalashadi va ichidagi bosim atmosfera bosimidan past bulib koladi. Natijada upka tukimasi chuzilib, ichiga atmosfera xavosi kira boshlaydi. Birok idish devorlari bilan upkaning tashki yuzasi orasidagi bosim (idish ichidagi bosim) atmosfera bosimidan baribir birmuncha past buladi, chunki upka tukimasining elastiklik xossalari uning chuzilishiga yul kuymaydi. Idishning chuzilgan rezinka pardali tubi kuyib yuborilsa, ilgarigi joyiga kaytadi. Idish xajmi kichrayadi va upkani chuzuvchi kuchning ta’siri tuxtaydi. Upka tukimasi elastiklik xossalari tufayli sikiladi, ichidagi bosim kutarilib, xavo upkadan tashkariga chikib ketadi. Kukrak kafasi xajmining uzgarishi va shu payt plevra bushligidagi bosimining uzgarishi nafas olish paytida upkaning kengayishiga va nafas chikarish paytida uning sikilishiga bevosita sabab ekanligi Donders modelidan kurinib turipti. Upka ichidagi bosimning uzgarishi esa nafas olish paytida upkaga xavo kirishiga va nafas chikarish paytida upkadan xavo chikib ketishiga bevosita sababdir. Tekshirilayotgan kishining bir burniga manometr bilan ulangan nay kiritib, ogizni berkitib nafas olish buyurilsa, upka ichidagi bosimning shu tarika uzgarishini kayd kilsa buladi. X,ar (bir nafas olish paytida upkadagi bosim atmosfera bosimidan 2 mm past, xar bir nafas chikarish paytida esa atmosfera bosimidan simob ustuni xisobida 3—4- mm yukori ekanligini tajriba kursatadi. Kukrak devorini manometrga ulangan kavak ignada teshib plevra bushligidagi bosimni ulchash mumkin. Igna plevra bushligiga kirishi bilan manometr u erdagi bosim atmosfera bosimidan kam ekangini kursatadi. Plevra bushligidagi bosim tinch nafas olish paytida atmosfera bosimidan oimob ustuni xisobida 9 mm kadar, tinch nafas chikarish paytida esa 6 mm kadar past. Atmosfera bosimini shartli ravishda nolga teng kilib olib, bunday bosimshi kupincha manfiy bosim deb atashadi.
Plevra bushligidagi manfiy bosim
Kukrak bushligidagi manfiy bosimning vujudga kelish mexanizmini uzgartirilgan Donders modelida ravshan bilib olish mumkin. X,ayvonning kukrak kafasi sigadigan shisha idish tanlab va ichiga shu xayvon upkasini urnashtirgach xavooi tortib olinsa, upka idishiing deyarli butun xajmini egallaydi. Ayni vaktda idish devori bilan upka orasidagi yoriksimon bushlik mavjud bosim atmosfera bosimidan picha past buladi. Buning sababi shuki, yozilgan elastik upka tukimasi sikilishga intiladi. Elastik upka tukimasining sikilish kuchi — upka tukimasining elastik tortshi kuchi — atmosfera bosimiga karshi ta’sir etadi. Donders modelining yukorida bayon kilingan variantida ruy beradigan xodisalar normal fiziologik sharoitda nafas olish va chikarishda kuzatiladi. Upkalar kukrak kafasida doim yozilgan (chuzilgan) xolatda buladi, shu bilan birga nafas olish paytida upka tukimasi kuprok chuzilsa, nafas chikarish paytida kamrok chuziladi. Upkaning xakikatan xam doim yozilib turishiga ishonmok uchun kukrak kafasini ochib kurish kifoya: upka elastik tortish kuchi borligidan darxol puchayadi (sikiladi) va kukrak bushligining taxminan 1/z kisminigina egallaydi. Upka tukimasining chuzilishi atmosfera bosimining upkaga fakat xavo yullari ichidan ta’sir kilishiga va kukrak devori katti k bulgani uchun tashkaridan ta’sir kursata ol masli gaga boglik. SHuning uchun upka kukrak kafasida bir tomonlama bosim ta’sirida buladi va bu bosim upkani chuzib, kukrak devoriga shunday kisib kuyadiki, upka butun plevra bushligini tuldirib turadi. Plevra bushligining izlari esa fakat tor plevra yorigi shaklida koladi, unda seroz suyuklikning yupka kavati buladi. Atmosfera bosimining kuchi upkaning elastik tortish kuchini engishga bir kadar sarf buladi. SHuning uchun upka yuzasi kukrak devoriga atmosfera bosimining mikdoridan kura kam kuch bilan takalib turadi. Natijada plevra bushligidagi bosim xatto nafas chikarish paytida xam atmosfera bosimidan upkaning elastik tortish kuchi kadar, ya’ni simob ustuni xisobida taxminan 66 mm kadar kam buladi. Upkaning elastik tortish kuchi ikki faktordan: 1) alveolalar devorida bir talay elastik tolalar borligidan; 2) alveolalar devorining yuza tarangligidan kelib chikadi. Upkaning elastik tortish kuchidan 2/3 kismi alveolalar devorining yuza tarashishiga boglik ekanligini Neyergard 1929 yildayok kursatib berdi. Upkaning elastik tukimasi elastin fermenti bilan parchalangandan sung upka uzinida elastiklik xossalarini saklab kolishini kursatuvchi yangi ma’lumotlar Neyergard ma’lumotiga mos keladi. Turli alveolalarda yuza taranglik kuchlari turlicha bulgani uchun, ulardan bir kismi nafas chikarish paytida boshka alveolalarning chuzilgan xolicha turishi xisobiga bujmayishi, puchayishi mumkin. Birok alveolaning ichki yuzasini suvda erimaydigan, yupka monomolekulyar, surfaktant (Gase — yuza, sat\ degan ingliz suzidan olingan) deb atalgan modda koplaganligi uchun bu x,odisa ruy bermaydi. Surfaktant yuza tarangligi kam bulib, alveolalarning butunlay bujmayishiga tuskinlik kiladi va ularning kattaligini bir xilda saklab turadi. YAngi tugilgan bolalarda surfaktant bulmasa upka yozilmay koladi (atelektaz). Surfaktant alfa-letsitindir. U alveolyar epiteliy xujayralarining mitoxondriyalarida xosil buladi, deb faraz kilishadi. Adashgan nervning ikkalasi kirkib tashlangach surfaktant ishlanishi tuxtaydi. YAngi tugilgan bolaning plevra bushligidagi bosim nafas chikarish paytida atmosfera bosimiga teng ekanligi va nafas olish paytidagina manfiy bulib kolishi shu bosimni ulchab aniklandi. Plevra bushligida manfiy bosimning paydo bulishiga sabab shuki, yangi tugilgan bolaning kukrak kafasi upkasiga Karaganda tezrok usadi, shu sababli upka tukimasi doim (xatto nafas chikarish paytida xam) chuzilib turadi. Plevra bushligida manfiy bosim xosil bulishida plevra varaklarining suruvchanligi xam axamiyatli. SHuning uchun plevra bushligiga kiritilgan gaz biroz vaktdan keyin surilib ketadi va plevra bushligida yana manfiy bosim vujudga keladi. SHunday kilib, plevra bushligida manfiy bosimni aktiv ravishda saklab turuvchi mexanizm bor. Venalarda kon yurishi uchun kukrak bushligidagi manfiy bosimning katta axamiyati bor. Kukrak bushligidagi yirik venalar devori oson chuziladi, shuning uchun plevra bushligidagi manfiy bosim ularga xam utadi. Kavak venalardagi manfiy bosim yurakning ung yarmiga kon kaytib kelishini engillashtiradigan yordamchi mexanizmdir. Nafas olish paytida manfiy bosim ortganda yurakka kon kuprok kelishi xam tushunarli. Odam kattik kuchanganda va yutalganda esa, aksincha, kukrak bushligidagi bosim shu kadar ortadiki, venalardan yurakka kaytishi juda xam kamayib ketadi.
Pnevmotoraks
Kukrak bushligi ochilganda, masalan, jaroxatlanishda yoki kukrak ichi operatsiya kilinganda plevra bushligidagi bosim atmosfera bosimiga teng bulib koladi, upka bujmayadi va kukrak kafasn nafas xarakatlariga ergashmaydi, ochik pnevmotoraks vujudga keladi. Upkaga traxeya orkali sun’iy yul bilan ritmik ravishda xavo yuborib turilmasa, ikki tomonlama ochik pnevmotoraks ulimga olib boradi. Odamning kukrak devorini shprits ignasida teshib, plevra bushligiga ozgina xavo yuborish yuli bilan sun’iy yopik pnevmotoraks vujudga keltirilsa, upka kisman bujmayadi. Kisman bujmaygan bunday upka Donders modelidagi upka singari nafasda katnashaveradi; nafas olish paytida kengayadi va nafas chikarish paytida puchayadi. Birok upkaning elastik chuzilish kuchi kamayadi, bu esa sil kasalligi bilan ogrigan bemorlarda upka tukimasining parchalanishidan xosil bulgan patologik bushliklar (kavernalar)ning berkilishiga va yalliglanish protsesslarining bitishiga yordam beradi. Biroz vakt utgach plevra bushligidagi xavo surilib ketadi va upka yana yoziladi. Pnevmotoraksni saklab tu.rish uchun plevra bushligiga kaytadan xavo yuborish zarurati shundan kelib chikadi.
Upka xavosining xajmi
Nafas xavosi. Odam tinch turganda kariyb 500 ml (300 dan 600 gacha) xavoni nafasga oladi va chikaradi; xavoning bu xajmi nafas x,avosi deb ataladi. Odam 500 ml nafas xavosining ustiga yana kushimcha 1500 ml chamasi xavo olishi mumkin (kushimcha x,avo), shuningdek tinch nafas chikarishdan sung yana kariyb 1500 ml xavoni nafasdan chikara oladi (rezerv xavo). Keltirilgan rakamlar urta yoshdaga normal erkaklar uchun urtacha sonlardir. Bu rakamlardan kurinib turibdiki, tinch nafas olish va chikarish paytida kukrak bushligi maksimumgacha kengaymaydi va bujmaymaydi. Zarur bulganda nafas xarakatlarining xajmi nafas chikarish tomoniga xam, nafas olish tomoniga xam uzgara oladi, shu tufayli upkaga kiradigan xavo xajmi oshadi.
O”pkaning tiriklik sigimi. Maksimal nafas olingandan sung maxsus gazometr (spirometr) ga mundshtuk orkali maksimal nafas chikarilsa, unga nafas xavosi xam, rezerv xavo xam, kushimcha xavo xam kiradi, ya’ni urtacha, 500+1500+1500 = 3500 ml xavo kiradi. SHu xavoning xammasi upkaning tirikliksigimini tashkil kiladi. Yosh, jins, soglikka va nafasni mashk kilishga karab, tiriklik sigimi turlicha buladi. O”pkaning tiriklik sigimi yigit-yalanglarda 3,5—4,5 l; ayollarda. shundan taxminan !/z kam 3—3,5 l) dir. Koldik xavo. Maksimal chukur nafas chikarilgandan sung upka xajmi xavodan tula kutilmaydi; unda kariyb 1000—1500 ml xavo koladi, u soldits x,avo deb ataladi. Odatdaticha, tinch nafas olish va chikarishda upkada doimo koldik xavo bilan rezerv xavo buladi. Murda upkasidagi xdvoning kupchilik kismini ikki tomonlama ochik pnevmotoraks yuli bilan chikarib yuborish, mumkin, chunki bunda upka tukimasi butunlay bujmayadi. Ayni vaktda upkadan chikkan xavo kollaps %avosi deb ataladi. Ochik pnevmotoraksdan keyin xam upkada minimal mikdorda xavo kolgani uchun, katta yoshli odamning yoki nafas olgan gudakning kirkib olingan upkasi suvda chukmaydi. Ulik tugilgan (nafas olmagan) bolaning upkasi yozilmagani va ichida xavosi bulmagani uchun suvga tashlansa chukib ketadi.
Zararli bushlik
Alveolalardan tashkari, xavo yullari (xikildok, traxeya, bronxlar va bronxiolalar) da xam xavo bor. Bu xavo almashinuvida katnashmaydi. SHuning uchun uni ulik (yoki zararli) bushlik xavosi deb atashadi. Zararli bushlik xajmi uncha katta bulmay urta xisobda kariyb 140 ml ni tashkil kilsa xam, alveolyar xavo tarkibi nafasdan chikkan xavodan nega fark kilishini tushunish uchun zararli bushlikdagi xavo mikdorini xioobga olish lozim zdi.
Xavo yullarining axamiyati
Xavo yullaridan utayotgan atmosfera xavosi changdan tozalanadi, iliydi va namlanadi. Burundan nafas olishda xavo changdan yaxshi tozalanadi. Xavo ancha-gina tor burun yullaridan utayotganida uyurma xarakatlar vujudga keladi va changning yirik zarralari burun yullari, burun-xalkum va xdkildok shillik pardalariga urilib, ularni koplab turuvchi shilimshikka yopishib koladi. Xavo tozalanishining bu mexanizmi shu kadar samaraliki, diametri-4—6 mk dan oshmaydigan chang zarralarigina ichki nafas yullariga uta oladi. Bronxlar bilan traxeyadagi kiprikli zpiteliy faoliyati xam chang zarralarining chikib ketishiga yordam beradi. CHangniig yirik zarralari traxeya bilan bronxlarga kirib kolganida refleks yuli bilan yutal tutadi, burunga kirganda esa refleks yuli bilan aksa tutadi. Yutal va aksirish nafasni kiyinlashtiruvchi yot zarralar va shilimshikdan nafas yullarini tozalovchi ximoyaviy nafas reflekslaridir. Bronxlar devorida, ayniksa ularning mayda tarmoklari—bronxiolalarda ularnint teshigini toraytiruvchi xalkasimon muskullar bor. Oxirgi bronxiolalarning muskul tolalari kiskarganda ularning teshigi shu kadar torayadiki, bronxiolalarga tutashgan alveolalar nafasda katnasha olmaydi, chunki alveolalarga xavo kirmay kuyadi. Bronxiolalarning sillik muskullari adashgan va simpatik nervlardan innervatsiya oladi. Adashgan nerv ta’sirlanganda bronxlarning muskullari kiskaradi, teshigi torayadi, simpatik nervlar ta’sirlanganda esa shu muskullar bushashadi va bronxlar kengayadi. N. vagus ta’sirlanganda bronxlarning muskullari shu kadar kiskaradiki, nafas olish va chikarish kiyinlashib koladi.
O”pka ventilyasiyasi
Katta yoshdagi odam tinch turtanda nafas uarakatlari minutiga kariyb 16—20 marta takrorlanadi. Bolalar tezrok nafas oladi: masalan, yangi tugilgan bola minutiga 60 marta nafas oladi. Bir minutdagi nafas olish sonini ayrim nafas olish xajmiga, ya’ni nafas xavosiga kupaytirib, upka ventilyasiyasining minutlik uajmini xisoblab chikish mumkin. Katta yoshli kishida bu xajm 6—8 l ga teng. Upka ventilyasiyasi xajmini anikdash uchun nafasdan chikkan xavo tekshirilayotgan kishining yuziga tutilgan klapanli maxsus nikob yoki mundshtuk orkali rezinka xaltaga (Duglas xaltasiga) bir necha minut yigiladi. SHundan sung xaltadagi xavo gaz soatidan utkaziladi, nafasdan chikkan xajmi aniklanadi va upka ventilyasiyasining minutlik xajmi xisoblab chikiladi. Upka ventilyasiyasining minutlik xajmi ventilyasiyaning kanchalik samarali ekanligini tula ta’riflab bermaydi. Buni kuyidagi misolda kursatish mumkin. Ikki xolda upka ventilyasiyasining minutlik xajmi 6 l ga teng deb faraz kilaylik. Birinchi xolda odam minutiga 20 marta nafas olgan, xar birining xajmi 300 ml. Ikkinchi xolda 10 marta nafas olgan, xar birining xajmi 600 ml. Zararli bushlik xajmi urta xisobda 140 ml ekanligi nazarda tutilsa, nafas olish chukurligi 300 ml ga teng bulganda zararli bushlik ventilyasiyasiga nafas xavosining taxminan'/2 xajmi ketadi. Binobarin, xar bir nafas olish paytida alveolalarga 300— 140= 160 ml xavo etib boradi. Nafas olish chukurlanishi 600 ml bulganda zsa alveolalarga 600—140=460 ml, ya’ni nafas xavosining 3/4 xajmi etib boradi. Upka ventilyasiyasining minutlik xajmi 6 l ga teng bulganda birinchi xolda alveolalar ventilyasiyasi 20X 160 = 3,2 l ni, ikkinchi xolda esa 10X460=4,6 l ni tashkil ztadi.
Shunday kilib, siyrak, lekin chukur nafas ancha samarali buladi, chunki bunda alveolalar yaxshirok ventilyasiyalanadi. Keltirilgan misol nafas gimnastikasining muxim amaliy axamiyati borligini va undan maksad — tugri nafas olishga urganish ekanligini kursatib turipti.Uydan tashkarida (yoki yaxshi shamollatiladigan binolarda) odam nafasga oladigan atmosfera uavosida 20,94% kislorod, 0,03% karbonat angidrid (S02), 79,03% azot bor. Odamlar tuplangan berk binolarda esa xavodagi karbonat angidridning protsent mikdori birmuncha ortik bulishi mumkin. Nafasdan chщadigan zavoda urta xisob bilan 16,3% kislorod, 4 karbonat angidrid va 79,7% azot bor (bu rakamlar kuruk x,avoni nazarda tutib, ya’ni nafasdan chikadigan xavoda kup buladigan suv buglarini chegirib keltirylgan). Nafasdan chikadigan xavo tarkibi doimiy bulmay, organizmda modda almashinuvining jadalligiga va upka ventilyasiyasining xajmiga boglik. Bir necha chukur nafas xarakatlari kilinsa yoki aksincha, nafas ushlab turilsa, nafasdan chikadigan xavo tarkibi uzgaradi. Upkada gaz almashinuvi mexanizmini tushunmok uchun alveolyar xavo tarkibin aniklash muxim. Xolden alveolyar xavo tarkibini aniklash uchun oddiy usul taklif etgan. Tekshirilayotgan kishi normal nafas olgandan sung uzunligi 1—1,2 m va diametri 25 mm bulgan nay orkali iloji boricha chukur nafas chikaradi. Nafasdan chikkan xavoning nay orkali ketayotgan dastlabki porsiyalarida zararli bushlik xavosi bor; nayda koladigan oxirgi porsiyalarida esa alveolyar xavo buladi. Nayning ogizga yakin bulgan kismidagi xavo analiz uchun gazopriemnikka olinadi. Alveolyar xavo tarkibi analiz uchun nafas olish yoki nafas chikarish chukkisida xavo probasi olinganligiga karab bir kadar fark kiladi. Normal nafas olish oxirida tezlik bilan kalta va chala nafas chikarilsa, xavo probasi upka nafas xavosi bilan tulgandan keyingi, ya’ni nafas olish paytidagn alveolyar xavo tarkibini aks ettiradi. Normal nafas chikarishdan sung chukur nafas chikarilsa, xavo probasi nafas chikarish paytidagi alveolyar xavo tarkibini aks ettiradi. Birinchi xolda ikkinchi xoldagiga Karaganda karbonat angidridning protsent mikdori biroz kam, kislorodniki esa picha ortik bulishi uz-uzidan tushunarli. Bu Xolden tajribalarining natijalaridan kurinib turibdi. Alveolyar xavodagi karbonat angidrid mikdori nafas olish oxirida urta xisob bilan 5,54%, nafas chikarish oxirida esa 5,72% ekanligini Xolden aniklagan. SHunday kilib, nafas olish va chikarish paytida alveolyar xavodagi karbonat angidrid mikdori aytarlik uzgarmaydi: atigi 0,2—0,3% fark kiladi. Buning asosiy sababi shuki, normal nafas olish va chikarishda upka alveolalaridagi xavo xajmining atigi 1/7 kismi yukorida kursatilganidek yangilanib turadi. Alveolyar xavoning nisbiy doimiyligi katta fiziologik axamiyatga ega ekanligi kuyida aytiladi.
|
