Mavzu: 5 Gemostaz mexanizmi. Qon guruhlari. Rezus – faktorning yaratilishi va qon tizimining idora etilishi. Limfa.
Kon ishlanishi
Kon xujayralari kaysi organlarda xosil bulsa va parchalansa, usha organlar va kon G. F. Lang taklifiga kura yagona kon sistemasiga kiritiladi. Bu sistemaga: kumik, ilik, jigar, talok va limfa tugunlari kiradi. Katta yoshli organizmda kumik, embrionda esa, bundan tashkari, jigar xam yaratuvchi organ xisoblanadi. Katta yoshli organizmda jigar kon yaratish (kon ishlash) funksiyasidan maxrum buladi.
Bir sutkada taxminan 200—250 mlrd. eritrotsit xosil buladi. Kumik (kizil ilik)ning yadroli eritroblastlaridan yadrosiz eritrotsitlar vujudga keladi. Ularning protoplazmasida, tugrisini aytganda, ribosomalardan iborat bulgan granulalarda gemoglobin sintezlanadi. Gem sintezida, aftidan ikkita oksil
ferritin va siderofilin tarkibidagi temirdan foydalaniladi. Kumikdan konga utuvchi eritrotsitlarda bazofil (asos buyoklar bilan buyaluvchi) modda bor, ular retikulotsitlar deb ataladi va etuk eritrotsitlardan kattarok buladi. Soglom odam konida retikulotsitlar 1 % dan oshmaydi. Retikulotsitlar bir necha soatda etiladi, ya’ni etuk eritrotsitlarga, ya’ni normotsitlarga aylanadi; ayni vaktda bazofil moddasi yukoladi.
Kondagi retikulotsitlarnint mikdori kumikda eritrotsitlar kanchalik jadallik bilan xosil bulayotganini kursatib beradi.
Eritrotsitlar urta xisobda 120 kun yashaydi. Buni turli usullar bilan aniklash mumkin. Sunggi yillarda shu maksad bilan «nishonli» atomlar metodikasi kullanilmokda. Xrom (Sg51) yoki temir (Fe59) ning radioaktiv izotopi bulgan nishonli eritrotsitlar odam koniga kiritiladi. kasalliklarda (yukumli kasalliklarda) organizm bakteriya zaxarlari — toksinlarni, extimol, ximiyaviy biriktirish yuli bilan zararsizlantiruvchi moddalar (antitoksinlar) ishlab chikaradi va tuplaydi. Xayvonlar koniga toksinlar kayta-kayta yuborilgandan sung unda tegishli antitoksinlar tuplanadi. Bunday xayvonlarning kon zardobi kasalliklarni davolash maksadida ishlatiladi. Aksari yukumli kasalliklar (masalan, kizamik, chin chechak, tepkili terlama va xokazo) da organizm mikroblarning rivojlanishiga tuskinlik kiladigan moddalarni xosil kiladi, bu moddalar antitelolar yoki immun jismlar deb ataladi. SHunga kura odam ba’zi kasalliklar bilan kamdan-kam takror ogriydi. Kasallik bilan ogrib utgan odamning kon zardobi shu kasallik mikroblarining usishini va rivojlanishini tuxtatadi. Infeksiya rivojlanishiga tuskinlik kiluvchi moddalarning kon, tukimalarda mavjudligi va organizm xujayralarining kasallik mikroblariga reaksiya kursatish kobiliyatining uzgarishi tufayli organizmning kasallik bilan ogrimaslik (kasallikka chalinmaslik) xolati immunitet deb ataladi. Antitelolarni leykotsitlar va retikulo-endoteliy sistemasining xujayralari ishlab chikaradi. Immun jismlar mikroblardan boshka omillar ta’sirida xam ishlanadi. Organizmga xar kanday yot oksil parenteral yul bilan (xazm yulidan tashkari) kiritilganda xam konda antitelolar paydo buladi. Xayvon kaysi yot oksilga immunlangan bulsa, shu xayvon zardobi usha yot oksilga ta’sir etganda oksil ivib, chukib tushadi. Bu xodisa pretsipitatsiya, uni vujudga keltiruvchi moddalar esa pretsipitinlar deb ataladi. Immun jismlarga gemolizinlar, agglyutininlar va shu kabilar kiradi.Immun jism organizmning tugilish vaktidan mavjud bulsa, tugma, yoki irsiy immunitet deb aytishadi. Immun jismlarning individual xayot davrida tuplanishi orttirilgan (yoki kasb etilgan) immunitet deb ataladi. Odamning va xayvonlardan ayrim turlarining ba’zi kasalliklar bilan ogrimasligi tugma immunitet bilan tushuntiriladi. Masalan, odam koramol chumasi degan kasallik bilan ogrimaydi.Tashki ta’sirotlar tugma immunitetga putur etkazishi mumkin. Odatdagi sharoitda kuydirgi bilan ogrimaydigan tovuklar sovutib kuyilsa, kasallana boshlaydi. SHuningdek ionlovchi radiatsiya (nurlanish) xam organizmning infeksiyaga karshi chidamini kamaytiradi.Tugma immunitet leykotsitlarning fagotsitoz kila olishiga anchagina boglik. Kuyon ga kuydirgi sporalari yuborilgach ularni leykotsitlar yutib, xazm kilib yuboradi. Kuyonning kon zardobida esa kuydirgi bakteriyalarining sporalari yaxshi rivojlanadi.Anafilaksiya. Oksil tabiatli yot moddalar organizmga takror kirganda anafilaksiya deb ataladigan maxsus xolat kuzatiladi.Masalan, dengiz chuchkasining terisi ostiga, koniga yoki korin pardasi bushligiga ozgina (0,02 ml) yot zardob yuborilsa, xech kanday zararli okibat kuzatilmaydi. Lekin shu zardob 15—20 kundan sung takror yuborilsa, kuchli reaksiya va ogir xolat—anafilaktik shok ruy beradi: tutkanok tutadi, nafas olish va yurak urishi buziladi, zardob yuborilgach bir necha minutdan keyin xayvon ulib koladi. Sababi shuki, yot oksil birinchi marta yuborilganda xayvonning mazkur oksilga sezuvchanligi oshadi (sensibilizatsiyalovchi in’eksiya). Usha oksil modda shunday sensibilizatsiyalangan xayvonga takror yuborilganda juda kuchli zaxardek ta’sir kiladi (ajrim siluvchi in’eksiya).Xayvon ajrim kiluvchi in’eksiyadan keynn omon kolsa desensibilizatsiyalanib, ya’ni sensibilizatsiyalovchi in’eksiya ta’sirida oshgan sezuvchanlik xolatidan kutilib koladi. Bu xolatlarning kelib chikish mexanizmlari murakkab bulib, mukammal urganilgani yuk.Kon gruppalariSoglom odamlar konida boshka odamlarning eritrotsitlarini yopishtirib kuyadigan (agglyutinatsiyalaydigan) moddalar bulishi mumkinligi 1901 yilda kashf etildi. Bir odamning kon plazmasida yoki zardobida ikkinchi odam eritrotsitlarining agglyutinatsiyalanishini urganish muxim davo chorasi bul-gan kon kuyishga ilmiy asos yaratib berdi.Organizm kup kon yukotganda ba’zi zaxarlanishlarda (jumladan, gemoglobinning kislorod biriktirish xossasi buzilganda), kondagi gemoglobin mikdori kamayganda va meditsinada boshka kup kursatmalar bilan kon kuyiladi. Ilgari kon kuyish uchun urinib kurishlar kupincha xalokatga olib kelgan yoki organizmni ogir axvolga solib kuygan. Donor (kon beruvchi odam) konining eritrotsitlari retsepient (kon oluvchi odam)ning kon plazmasida agglyutinatsiyalanganda kon kuyishning ogir okibatlari kurinadi. Kuyilgan kon eritrotsitlarida agglyutinatsiyalanuvchi modda — agglyutinogen, retsipient plazmasida esa shunga mos keladigan agglyutinatsiyalovchi modda — agglyutinin bulganda shunday xodisa ruy beradi. Eritrotsitlarning agglyutinatsiyalanishi va sungra gemolizlanishi okibatida organizmni ulimga olib keluvchi ogir xolat — gemotransfuzion shok paydo buladi.
Odamlarning kon eritrotsitlarida YA. YAnskiy va K. Landshteyner agllyutinatsiyalanuvchi ikki faktoragglyutinogen A va agglyutinogen V, plazmada esa agglyutinatsiyalovchi ikki modda — agglyutinin alfa va agglyutinin betta larni topishgan. Odam konida agglyutinogen A bilan agglyutinin alfa, agglyutinogen V bilan agglyutinin betta xech vakt birga uchramaydi, shuning uchun organizmning uz eritrotsitlari agglyutinatsiyalanmaydi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar, plazmada esa agglyutininlar bor-yukligiga karab, barcha odamlarni turt gruppaga ajratish mumkin. YAnskiy klassifikatsiyasiga kura I gruppadagi odamlarning eritrotsitlarida agglyutinogenlar yuk, plazmasida esa alfa va betta agglyutininlari bor.Umri bitgan eritrotsitlar retikulo-endoteliy sistemasining xu-jayralarida, avvalo jigar va talokda gemolizlanish yuli bilan uzluksiz parchalanib turadi. Bu organlarni «eritrotsitlar mozori» deb atashadi.
Eritrotsitlar xosil bulishi — eritropoez uchun bu protsessii sti-mullovchi vitaminlar — vitamin Bi2 va foliy kislota organizmga kirib turishi zarur. Bu moddalarning birinchisi ikkinchisidan taxminan 1000 baravar aktivrok- Vitamin V12—siankobalamin —• tashki muxitdan organizmga ovkat bilan kiradi va son ishlanishining tashsi faktorы deb ataladi. Don ishlanishining ichki faktori deb ataladigan mukoproteid me’da bezlaridan chikib turgandagina vitamin V]2 xazm yulidan suriladi. Ba’zi ma’lumotlarga Karaganda vitamin V12 ning uzlashtirilishiga bevosita alokador bulgan kandaydir enzimatik protsessii ichki faktor (mukoproteid) katalizlaydi. Me’dada ichki faktor xosil bulmaganda vitamin V|2 ning organizmga kirishi buziladi, shu sababli kumikda eritrotsitlarning xosil bulishi xam buziladi.
Kon ishlanishining boshkarilishi
Normada xosil bulayotgan eritrotsitlar mikdori parchalanayotgan eritrotsitlar soniga tugri keladi va ularning umumiy soni xayron kolarlik darajada doimiy bulib turadi.
Biror sabab bilan ruy bergan kislorod tankisligi kondagi erit-rotsitlarni kupaytirib yuboradi. Kumikdagi maxalliy kislorod tankisligi eritropoezni kuchaytirmaydi.
Kislorod tankisligiga duchor kilingan xayvon konining plazmasi normal xayvonga kuyilsa, eritropoez kuchayishi tadkikotlarda aniklandi. Anemiya, kislorodi kam gaz aralashmasidan nafas olish, katta balandliklarda uzok vakt bulish, nafas organlarining kasalliklari va shunga uxshash sabablar bilan ruy bergan kislorod tankisligida organizm kon yaratilishini stimullovchi moddalar — eritropoetinlarni xosil kiladi. Eritropoetinlar — kichik molekulyar ogirlikka ega bulgan glikoproteidlardir. X,ayvonlarning buyraklari olib tashlangach konida eritropoetinlar paydo bulmaydi. SHuning uchun xam eritropoetinlar buyraklarda xosil buladi, deb xisoblashadi.
Aksari tadkikotchilar kon sistemasining turli kasalliklarini, chunonchi eritrotsitlarning etarli mikdorda xosil bulmasligini va kondagi mikdorining ;kamayib ketishini (anemiyami), eritrotsitlarning ortikcha ishlanishini va kondagi mikdorining kupayishini (politsitemiyani) eritropoetinlar ishlanishining buzilishiga yuyadilar. Leykotsitlar ishlanishi — leykopoez — jadalligi asosan ba’zi nuklein kislotalar va xosilalarining ta’siriga boglik. SHikastlanishda, yalliglanishda va shunga uxshash xolatlarda tukimalarning parchalanish maxsulotlari leykopoezni stimullovchi moddalar xisoblanadi. Gipofizdan chikadigan adrenokortikotrop gormon va usish gormoni ta’sirida kondagi neytrofillar kupayadi va eozinofillar kamayadi.
Bir kancha tekshirishlarga Karaganda zritropoez stimulyasiyasida nerv sistemasi muayyan rol uynaydi. Kumikka keluvchi nervlarga ta’sir etish natijasida itning konida eritrotsitlar kupayishi utgan asrning 80-yillaridayok S. P. Botkin laboratoriyasida kursatib berilgan edi. Simpatik nervlarga ta’sir etilganda kondagi netrofil leykotsitlar xam kupayadi.
F. CHubalskiyning ma’lumotlariga Karaganda sayyor (adashgan) nervga ta’sir etilganda kondagi leykotsitlar kayta taksimlanadi: ichak tutkich (mezenterium) tomirlaridagi konda leykotsitlar kupaygani xolda, periferik tomirlardagi konda leykotsitlar kamayadi, simpatik nervga ta’sir etish teskari natijani beradi. Ogrituvchi ta’sirot va emotsional kuzgalish kondagi leykotsitlarni kupaytiradi.
Ovkatdan sung—me’dadagi xazm protsessi avjiga chikkanda tomirlardagi konda leykotsitlar kupayadi. Bu xodisa kayta tatssimlanish leykotsitozi yoki x,azm leykotsitozы deb ataladi.
X,azm leykotsitozini shartli refleks yuli bilan xam vujudga keltirish mumkin ekanligini I. P. Pavlovning shogirdlari kursatib berishdi.
Kon sistemasi organlari (kumik, talok, jigar, limfa tugunlari) retseptorlarga boy, V. N. CHernigovskiyning eksperimentlariga Karaganda, bu retseptorlarga ta’sir etilganda turli fiziologik reaksiyalar ruy beradi. SHunday kilib, bu organlar nerv sistemasi bilan ikki yoklama boglangan: ular markaziy nerv sistemasidan signallar oladi (bu signallar ularning xolatini boshkaradi) va uz navbatida kon sistemasi organlarining va butun organizmning xolatini uzgartiruvchi reflekslar manbai xisoblanadi.
Mavzu: 6 Qon aylanishi. Yurak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi
va fiziologiyasi.- 2 soat.
Savollar:
Yurak faoliyatini boshkdrilishi (miogen, gumoral, asab).
Yurak reflekslari. YUrakni boshkdrilishida MASni yukori bulimlarining roli.
YURAK ISHINING BOPЩARILISHI
Yurakning ishi — kiskarish chastotasi va kuchi — organizmning aktivligiga va u yashayotgan muxitning turli sharoitiga karab uzgaradi. Organizmning faoliyatiga va tashki muxit sharoitiga yarasha kon bilan ta’minlanishi kup jixdtdan shunga boglik. Yurak ishining bunday uzgaruvchanligi va organizm talablariga moslanishi regulyasiyaning nerv va gumoral mexanizmlari tufayli ruyobga chikadi.
Yurak innervatsiyasi
Yurakka markaziy nerv sistemasidan simpatik va adashgan (sayyor) nervlar orkali keluvchi impulslar yurakning nerv regulyasiyasini amalga oshiradi. Barcha vegetativ nervlar singari, yurak nervlari xdm ikki neyrondan tarkib topgan. Uzunchok miyada yotgan birinchi neyronning usiklari adashgan nervni xosil kiladi. Adashgan nervning bu neyroni yurakning intramural gangliylarida tugaydi. SHu erdagi ikkinchi neyronning usiklari sinoatrial tugunga, bulmalarning muskul tolalariga va atrioventrikulyar tugunga boradi. YUrak korinchalari adashgan nervdan innervatsiya olmaydi. YUrakka impulslarni utkazuvchi simpatik nerv sistemasining birinchi neyronlari orka miya kukrak bulimining yukoridagi beshta segmentining yon shoxlarida joylashgan. Bu neyronlarning usiklari buyindagi va kukrak yukorisidagi simpatik tugunlarda tugaydi. YUrakka usiklar beradigan ikkinchi neyron shu simpatik tugunlarda buladi. YUrakni innervatsiyalaydigan simpatik nerv tolalarining kupchilik kismi boshlanadi.
Adashgan nervlarning yurakka ta’siri. Adashgan nervlarning yurakka ta’sir etishini aka-uka Veber 1845 yilda birinchi marta kursatib berishgan. Ular bu nervlarga ta’sir etilganda yurak ishi xdtto diastolada butunlay tuxtalib kolishgacha tormozlanishini topishdi. Organizmda nervlarning tormozlovchi ta’sir kursatishi birinchi marta shu tarika aniklangan edi. Adashgan nervni kirkib, periferik uchiga elektr toki bilan ta’sir etilganda effekt intensivligi nervni ta’sirlash kuchiga boglik. Ta’sirot kuchi past bulsa, yurak kiskarishlari sekinlashadi (yurak siyrakrok uradi). Bu xddisa manfiy xronotrop effekt deb ataladi.
Ayni vaktda yurakning kiskarishlar amplitudasi kamayadi - manfiy inotrop effekt deb shuni aytiladi. Adashgan nervga kuchli ta’sir kursatilsa, yurak ishi biroz vakt tuxtab koladi. Adashgan nervga ta’sir etilayotgan vaktda yurak muskulining kuzgaluvchanligi pasayadi, modomiki shunday ekan, uni kuzgatish uchun ancha kuchli ta’sirot talab kilinadi. Kuzgaluvchanlikning p. vagus ta’sirida shunday pasayishi manfiy batmotrop effekt deb aytiladi. Adashgan nerv ta’sirlanganda yurakning utkazuvchanligi yomonlashadi—manfiy dromotrop effekt deb shuni aytiladi. Adashgan nerv ta’sirlanganda kupincha tula atrioventrikulyar blok kuzatiladi.
Yurakning ayrim xujayralariga mikroelektrodlar kiritib potensiallarni aniklash adashgan nerv ta’sirlanganda membrana potensia-li ortishini — giperpolyarizatsiyani kursatdi. N. vagusra ta’sir etilganda bulmalarning refrakter davri kiskaradi. Adashgan nerv uzok vakt ta’sirlanganda avvaliga urmay kuygan yurak ta’sirot davom etishiga karamay yana urib ketadi. Bu xodisa yurakning p. vagus ta’siridan chikib ketishi deb ataladi.
Yurakka simpatik nervlarning ta’siri. Simpatik nervlarning yurakka ta’sir etishini 1867 yilda I. F. Sion, keyinchalik I. P. Pavlov xam urganishgan. I. F. Sion yurakning simpatik nervlari ta’sirlanganda yurak faoliyatining tezlashuvini (musbat xronotrop effekt) tasvir etgan; tegishli tolalarni I. F. Sion (yurakni tezlatuvchilar) deb atagan. 1887 yilda I. P. Pavlov yurak ritmini aytarlik tezlatmasdan kiskarishini kuchaytiruvchi, ya’ni yurak faoliyatini kuchaytiruvchi nerv tolalarini (musbat inotrop effekt) topdi. I. P. Pavlovning fikricha, kuchaytiruvchi nerv tolalari maxsus trofik (ya’ni modda almashinuvi protsesslarini stimullash yuli bilan yurakka ta’sir kiluvchi) tolalardir.
Simpatik nervlar ta’sirlanganda ritmni boshkaruvchi xujayralarning diastolada uz- uzidan depolyarizatsiyalanishi tezlashadi, natijada yurak tezrok ura boshlaydi, xarakat potensiallarining amplitudasi xam oshadi. YUrakning simpatik nervlarini ta’sirlash yurakda kuzgalishning utishini yaxshilaydi (musbat dromotrop effekt) va uning kuzgaluvchanligini oshiradi (musbat batmotrop effekt). Simpatik nervning ta’siri katta latent davr — 10 sekund va undan keyin bilinadi va nervni ta’sirlash tuxtatilgandan keyin xam uzok davom etadi. Organizmning ishga moslanishida yurak nervlarining axamiyati kuyidagi kuzatishdan kurinib turibdi: it yuragini innervatsiyalovchi nervlar kirkib kuyilsa, u jadal jismoniy ish bajarganda tomiri minutiga fakat 10—12 ta ortikrok uradi va it nervlari kirkilguncha bir necha soat jismoniy ish kilgan (yugurgan) bulsa, nervlari kirkib kuyilgandan keyin fakat bir necha minut yugura oladi.
YUrakda nerv impulslari utkazilishining kimyoviy mexanizmi
Yurakning adashgan nervlari ta’sirlanganda ularning oxirlarida atsetshxolin ajralib chikadi, simpatik nervlar ta’sirlanganda esa ularning oxirlarida noradrenalin (sgshpatin.) ajraladi. Bular yurak faoliyatini bevosita tormozlovchi yoki kuchaytiruvchi moddalardir, shuning uchun xam nerv kuzgalishining mediatorlari (ya’ni utkazuvchilar) deb ataladi. Mediatorlarning . mavjudligini O. Levi isbot etgan. U organizmdan ajratib olingan bir yurakning adashgan va simpatik nervlarini ta’sirlagan, sung bu yurakdan suyuklik olib, organizmdan ajratilgan, ammo nervlari ta’sirlanmagan ikkinchi yurakka solgan: ikkinchi yurak xuddi uzining adashgan yoki simpatik nervlari ta’sirlangandek reaksiya bergan. Demak, birinchi yurak ta’sirlanganda uni oziklantiruvchi suyuklikka biror mediator ajralib chikkan. Adashgan nerv oxirlarida xosil buladigan atsetshxolin kondagi va gavda xujayralaridagi xolinesteraza fermenti ta’sirida tez parchalanadi. SHuning uchun atsetilxolin fakat ajralib chikkan joyida (maxalliy) ta’sir kursatadi. Simpatik mediator—noradrenalin atsetilxolinga Karaganda sekinrok parchalanadi va shuning uchun uzokrok ta’sir etadi. Buning sababi shuki, simpatik nervlarga ta’sir etish tuxtatilgandan keyin xam yurak kiskarishlari yana biroz vakt tezlashganicha va kuchayganicha koladi.
Yurak faoliyatini boshkaruvchi markazlar tonusi
Yurakka keladigan adashgan nervlarning yadrolari — nerv markazlari doimo kuzgalgan xolatda — markaziy tonus xolatida buladi, SHuning uchun adashgan nervlar orkali yurakka doimo tormozlovchi impulslar kelib turadi. Ikkala adashgan nerv kirkib kuyilgandan keyin bu impulslar kelmay kolishi sababli it yuragi tez ura boshlaydi.
Odamga atropin alkaloidini yuborib, adashgan nervlarni vaktincha ta’sir etmaydigan kilib kuyish mumkin. Bunda yurak kiskarishlari juda tezlashadi. YUrakka simpatik tolalarni beruvchi ganglio stellatumning ikkalasi olib tashlansa, yurak kiskarishlari barkaror siyraklashmaydi, chunki yurakka keluvchi simpatik nervlarning nerv markazlari tonusi yuk yoki juda sust. Adashgan nervlarning markaziy tonusini reflektor ta’sirlar saklab turadi, ya’ni turli retseptorlardan markazga intiluvchi nervlar orkali keluvchi impulslar adashgan nervlarning yadrolarini kuzgatib turadi. Adashgan nervlar yadrolarining tonusini saklab turishda ularga aorta ravogi va karotid sinus retseptorlaridan markazga intiluvchi nervlar orkali keladigan impulslar ayniksa katta rol’ uynaydi. Adashgan nervlar kirkib kuyilganda bu nervlarning yadrolari tonusi keskin darajada pasayadi, shuning okibatida adashgan nervlarning uzi kirkib kuyilganda yurak kiskarishlari kanday tezlashsa, markazga intiluvchi shu nervlar kirkib kuyilganda xam yurak kiskarishlari ushanday tezlashadi.
Adashgan nervlar yadrolari tonusiga ba’zi ximiyaviy faktorlar xam ta’sir etadi. Ularning ta’sirini K. Geymans taklif etgan metodika bilan urganish mumkin. Bu metodikada ikki itning kon tomirlari bir-biriga shunday ulanadiki, A itning koni B itning boshiga boradi. Tomirlar ulanganidan sung B itning boshi tanasidan ajratiladi, lekin adashgan nervlar kirkmay koldiriladi. Geymans metodikasida tekshirilayotgan modda organizmga kiritilgach yurakning uziga ta’sir kilishini yoki adashgan nerv yadrosiga ta’sir etib yurak faoliyatini uzgartirishini aniklasa buladi. Darxakikat, mazkur modda A itning koniga yuborilgach B it yuragining ishini uzgartirsayu, B itning koniga yuborilganda uning yurak ishini uzgartirmasa, tekshirilayotgan modda fakat adashgan nervlarning yadrolari orkali ta’sir kilishi ravshan bulib koladi. Buyrak usti bezlarining magiz kavatidan ajralib chikadigan adrenalin, shuningdek, kalsiy ionlari va karbonat angidrid konda kupayib ketganda adashgan nervlarning yadrolari tonusi oshib ketishi shunday yul bilan aniklangan.
Adashgan nervlarning yadrolari tonusi nafas fazalariga xam karab uzgaradi. Nafas chikarishning oxirida va undan keyingi nafas olishda p. vagus yadrolarining tonusi ortadi, shuning uchun yurak urishi siyraklashadi, natijada nafas aritmiyasi kelib chikadi. Adashgan nervlar kirkib kuyilgach yoki organizmga atropin yuborilgach nafas aritmiyasi yukoladi.
Odamlarda ba’zan adashgan nervlarning markazlari tonusi barkaror oshganligi kuzatiladi. Bradikardiya, ya’ni yurak ishining sekinlanishi shundan guvoxlik beradi. Vagal tonus pasayganda yurakning ish ritmi aksincha uzgarib, taxikardiya ruy berishi, ya’ni yurak ishi tezlashishi mumkin.
Yangi tugilgan bolalarda adashgan nervlar yadrolarining tonusi yuk. YAngi tugilgan xdyvonlarning yurak nervlarini kirkib kuyish, shuningdek chakaloklarga atropin yuborib adashgan nervdan yurakka impuls kelmaydigan kilib kuyish yurak kiskarishlari chastotasiga ta’sir kilmasligi xam shundan darak beradi.
Yurak faoliyatining refleks yuli bilan boshkarilishi
Yurak faoliyatini boshkarishda uzunchok miya bilan orka miyadagi markazlardan tashkari, yukorirovdagi bir kancha nerv markazlari xam katnashadi. Oralik miyaning gipotalamus soxasiga ta’sir etilganda yurak kiskarishlari kuchayadi va tezlashadi. Miyachaga va bosh miya yarim sharlari pustlogining motor va premotor zonalariga ta’sir etilganda xam yurak faoliyati uzgaradi. Yurak
faoliyati markaziy nerv sistemasining sanab utilgan barcha soxalari ishtirokida refleks yuli bilan boshkariladi. Reflektor reaksiyalar yurak kiskarishlarini tormozlashi — sekinlatishi xam susaytirishi (eagal reflekslar) va kuzgatishi — tezlatishi xam kuchaytirishi mumkin (simpatik reflekslar).
Turli retseptorlar ta’sirlanganda yurak ishi refleks yuli bilan uzgaradi. Tomirlar sistemasining ba’zi kismlarida joylashgan retseptorlar yurak ishining boshkarilishida aloxida rol uynaydi. Ular tomirlardagi kon bosimining uzgarishidan yoki gumoral (ximiyaviy) ta’sirotlardan kuzgaladi. SHunday retseptorlar tuplangan kismlar-tomirlarning refleksogen zonalari deb ataladi. Uyku arteriyasi ikkiga bulinadigan soxadagi refleksogen zonalarning axamiyati ayniksa katta. Markazga intiluvchi nervlarning shu erdagi oxirlari ta’sirlanganda yurak kiskarishlari refleks yuli bilan sekinlashadi. Bu nervlarning oxirlari pressoretseptorlardan iborat. Bular kaysi tomirlarda joylashgan bulsa, usha tomirlardagi kon bosimining kutarilishi sababli shu tomirlarning chuzilishidan tabiiy ravishda ta’sirlanadi. Pressoretseptorlardan afferent nerv impulslari kelib, adashgan nervlar yadrolarining tonusini oshiradi, bu esa yurak kiskarishlarini sekinlashtiradi. Tomirlarning refleksogen zonasida bosim kancha yukori bulsa, pressoretseptorlardan impulslar shuncha kup keladi. YUrak ishiga ta’sir etuvchi refleksogen zona kavak venalarning ung bulmaga kuyiladigan joyida xam bor, bu venalar devoridan endoteliy ostida retseptor nerv oxirlari mavjud. Kavak venalarda kon bosimi ortishi sababli shu venalarning chuzilishi bu retseptorlar uchun tabiiy ta’sirotdir. Bunda adashgan nervlar yadrolarining tonusi pasayadi, simpatik nerv sistemasi esa kuzgaladi, natijada yurak kiskarishlari tezlashadi va kuchayadi, yurak venalardan arteriyalarga kup kon utkazib, kavak venalardagi kon bosimi odatdagi mikdorgacha pasayadi. Bu fenomen Beynbridj refleksi deb ataladi. YUrak juda kattik ishlayotganda va aorta bilan sinus sagoysshdagi bosim juda ortib ketganda aorta va uyku arteriyalarining refleksogen zonalari yurak urishini refleks yuli bilan tormozlab, kavak venalarning refleksogen zonalari esa, yurak etarli ishlamayotganda uning ishini refleks yuli bilan tezlashtirib, yurak faoliyatining mazkur paytdagi extiyojlariga moslanishini ta’minlaydi. YUrakning uzida: endokardda, miokardda va epikardda xam retseptorlar topilgan; ularga ta’sir etilganda yurak ishi xam, tomirlar tonusi xam uzgaradi. Perikard bushligiga kokain yuborilganda epikarddagi retseptorlardan depressor impulslar kelmay kolishi natijasida kon bosimi barkaror kutariladi. Vagal refleksning klassik misolini utgan asrning 60-yillarida F. Gols tasvir etgan: baka ichagiga sekin-asta urilganda yurak uzok vakt tuxtab koladi. Koringa urilganda yurak tuxtab kolishi odamda xam kuzatilgan. Bu refleksning markazga intiluvchi yuli ichakdan korin nervi orkali orka miyaga boradi va u erdan adashgan nervlarning uzunchok miyadagi yadrolariga etadi. Refleksning markazdan kochuvchi (efferent) yullari usha erdan boshlanadi, bu yullar adashgan nervlarning yurakka boruvchi tarmoklaridan tarkib topgan.
Vagal reflekslarga Ashnerning kuz-yurak refleksi xam kiradi (kuz sokkalariga barmok bosilganda yurak urish soni minutiga 10—20 ta kamayadi).
Ogrituvchi ta’sirotda va emotsional xolatlarda — kurkuv, jaxl, xursandchilik, shuningdek jismoniy ish vaktida yurak faoliyati refleks yuli bilan tezlashadi va kuchayadi. Bunda yurakka simpatik nervlar orkali keluvchi impulslar va adashgan nervlar yadrolari tonusining susayishi yurak faoliyatini uzgartiradi.
Bosh miya katta yarimsharlari pustlogining yurak faoliyatiga ta’siri. Xdr xil emotsiyalarda yurak faoliyatining uzgarishi bosh miya katta yarimsharlari pustlogining yurak faoliyatini boshkarishda katnashuvini kursatadi. Odamda muayyan emotsiyaga sabab buluvchi faktorlar eslatilganda yurakning kiskarishlar ritmi va kuchi uzgarishi mumkinligi buning isbotidir. YUrak faoliyatini bosh miya pustlogi boshkarishi xakidagi eng ishonchli ma’lumotlar shartli reflekslar usuli bilan olingan. Kuz sokkalarini bosib, yurak urishini sekinlashtirish bilan bir vaktda biror ta’sirot berilsa, masalan, tovush chikarilsa va bu ish kup marta takrorlansa, keyinchalik kuz sokkalarini bosmay tovush chikarish bilanok yurak faoliyatining ritmi siyraklashadi. Bu shartli kuz-yurak refleksidir. Xuddi shuningdek, yurak ishini uzgartiruvchi dori (nitroglitserin, strofantin)ni organizmga kiritish bilan bir vaktda biror signal, masalan, tovush yoki yoruglik kup marta ta’sir etilsa, shartli refleks xosil buladi, natijada dori bermay turib usha signalning uzi ta’sir etganda xam yurak faoliyati uzgaraveradi.
Sportchilarning startdan oldingi xolati ni ta’riflab beruvchi xodisalar shartli reflektor reaksiyalarga asoslanadi. Sportchilarda nafas, modda almashinuvi, yurak faoliyati musobaka vaktida kanday uzgarsa, musobakadan oldin xam ushanday uzgaradi. A. N. Krestovnikov ma’lumotlariga kura, konki otuvlar yugurishdan oldin startda turganda pulsi minutiga 22—36 ta oshadi.
Yurak faoliyatining gumoral yul bilan boshkarilishi
Gavda a’zolarining kon va limfaga chikaradigan bir kancha moddalari yurakka ta’sir etadi: yurak urishini kuchaytiradi va tezlatadi yoki, aksincha susaytiradi va siyraklatadi. Buyrak usti bezlaridan konga utib simpatik nerv ta’sirlangandagi kabi effekt beradigan adrenalin bu jixatdan ayniksa muxim axamiyatga ega. Adrenalin yurakning kiskarishlari ritmini tezlashtiradi va amplitudasini oshiradi. YUrakning normal xayot faoliyatida elektrolitlar muxim rol uynaydi. Krndagi kaliy va kalsiy tuzlari konsentratsiyasining uzgarishi yurak avtomatiyasiga, uning kuzgalish va kiskarish protsesslariga goyat katta ta’sir kursatadi. Kaliy ionlarining kup bulishi yurak faoliyatining xamma tomonlarini susaytiradi: yurak ritmini siyraklatadi (manfiy xronotrop ta’sir), yurakning kiskarishlar amplitudasini kamaytiradi (manfiy inotrop ta’sir), yurakda kuzgalishning utishini yomonlashtiradi (manfiy dromotrop ta’sir), yurak muskulining kuzgaluvchanligini pasaytiradi (manfiy batmotrop ta’sir). K ionlari kup bulganda yurak diastolada tuxtab koladi. Krida K ionlari kamayganda (gipokaliemiya) xam yurak faoliyati keskin darajada buziladi.
Kalsiy ionlarining kup bulishi aksincha: musbat xronotrop, iontrop, dromotrop, batmotrop ta’sir kursatadi. Kalsiy ionlari ortikcha bulganda yurak sistolada tuxtab koladi. Konda Sa ionlari kamayganda yurak kiskarishlari susayadi.
|
