II . QUYOSH ENERGIYASIDAN FOYDALANISHDA ZAMONAVIY TEXNALOGIYALARDAN FOYDALANISH.
2.1.Quyosh energiyasi va uning manbai
Quyosh bepoyon olamdagi milliardlab yulduzlarning biri bo’lib, u Yerda hayotning paydo bo’lishi va rivojlanishining asosiy sababchisi, undagi barcha turdagi energiyalarning birlamchi manbasidir. Shu bilan birga u olam fazosida tinimsiz harakatlanuvchi va quyosh sistemasi deb ataluvchi tizimning markaziy jismidir. Quyosh sistemasida Yer shunday joylashganki (quyoshdan o’rtacha 149,5 mln. km uzoqlikda) bu joylashuv unga biror planetada mavjud bo’lmagan hayotni in’om etgan.
Quyosh kattaligi va temperaturasiga ko’ra olamdagi yulduzlarning o’rtacha bir vakilidir. U yerga boshqa yulduzlarga nisbatan millionlab marta yaqin bo’lganidan, ulardan farq qilib, anchagina katta burchak (320) ostida ko’rinadi.
Quyoshning diametri 1.395 million kilometr, hajmi esa 1.4 1018 km3 ga teng, ya’ni yerning hajmidan 1.3 million marta katta. Quyosh tizimi massasining 99.87 foizi Quyoshning massasiga to’g’ri keladi, u yer massasidan 330 ming marta ortiq bo’lib, 2 1027 tonnani tashkil etadi. Quyoshning o’rtacha zichligi 1410 kg/m3 bo’lgani holda, markaziy qismidagi zichligi juda ham katta – 105 kg/m3 ga teng.
Quyosh “oilasi” bilan birga orbitasi bo’ylab o’rtacha 250 km/s tezlikda harakatlanadi. Uning sirtida erkin tushish tezlanishining qiymati 273.8m/s2 ga teng.
Quyosh atrofidagi har bir planeta o’z kesim yuzining kattaligiga va undan uzoqligiga qarab tegishli miqdordagi energiyani oladi. Jumladan, Yer shariga har sekundda tushayotgan energiya miqdori quyosh sochayotgan barcha energiyadan 2.2 milliard marta kam bo’lib, 17.4 1017 Joulni tashkil etadi. Bu energiyaning 36 % ini atmosfera qatlami qaytaradi va 17 % ini yutib qoladi. Qolgan qismigina Yer sirtiga yetib keladi. Yetib kelgan energiyaning yarmi dengiz va okean suvlarini bug’latish uchun sarf etilishi va 1 % ini o’simliklar dunyosi iste’mol etishini hisobga olgan taqdirda ham, qolgan energiya miqdori yiliga 35 1017 kW soatni tashkil etadi. Bu esa bir kecha kunduzda butun insoniyat iste’mol qilayotgan jami energiyadan qariyb 39 ming marta ko’pdir.
Astrofiziklar quyoshning yoshi salkam 5 milliard yil ekanligi va u yana kamida shuncha davr mobaynida olamga nur sochib turishligi mumkinligini bashorat qilishadi. Bunday katta davr davomida tinimsiz nurlanayotgan quyoshning yo’qotayotgan energiyasi qanday fizik jarayon hisobiga to’latilib turilishi to’g’risida turli fikrlar, o’nlab ilmiy xulosalar mavjud. Bunday ilmiy xulosalar ichida eng ishonchlisi 1938-1939- yillarda astrofiziklar A. Edington, K. Veyszekker va G. Byotelar tomonidan oldinga surilgan g’oya ya’ni yulduzlarning, shu jumladan quyoshning energiya manbai juda yuqori temperaturalar sharoitida yuz beruvchi yadroviy reaksiyalardir deb chiqargan xulosalari bo’ldi. Nazariy hisoblashlar, yulduzlar (jumladan, quyosh) markazida temperatura bir necha million darajada bo’lib, termoyadro reaksiyasi uchun qulay sharoit mavjudligini ko’rsatadi.
Quyosh markazida to’rtta pratonning birikib bitta geliy atom yadrosini hosil qilish reaksiyasining uzluksiz takrorlanishi uning nurlanishi tufayli kosmik fazoga tarqalayotgan energiyasini to’ldirib turadi. Bitta geliy yadrosi hosil bo’lishida ajralgan energiya Eynshteynning energiya bilan massa orasidagi bog’lanishni ifodalovchi mashhur formulasi orqali hisoblaganda 4,3*10 J bo’ladi. Hisoblashlar, Quyosh markazidan shunday yo’l bilan har sekundda ajralayotgan quvvat 4*10 vattni, ya’ni uning har sekundda yo’qotayotgan energiyasiga teng energiyani tashkil etishini ko’rsatadi.
Hozirgi paytda to’rt protondan geliy yadrosi hosil bo’lishi haqida ikkita ketma-ketlik reaksiyasi ma’lum: birinchi turdagi termoyadroviy reaksiya uglerod – azot siklidagi reaksiyadir. Bu reaksiya Quyoshning temperaturasi 20 mln. C va zichligi 115*10 kg/m bo’lgan yadrosida quyidagi tartibda ro’y beradi:
H+CN+
NC+e+
H+CN+
H+NO+
ON+e+
H+NC+He
Bu reaksiya davomida vodorodning to’rtta yadrosi yo’qolishi natijasida bitta geliy yadrosi paydo bo’ladi, C esa katalizator rolini o’ynaydi. 1 kg vodorodni geliyga aylanishida 15000 tonna toshko’mir yonishidagi energiyaga teng issiqlik ajraladi.
Termoyadroviy reaksiya proton- proton siklida ham quyidagi tartibda borishi mumkin:
H+HD+e+
D+HHe+
He+HeBe+
Be+eLi+
Li+HHe
Uglerod- azot siklidagi reaksiya Quyoshning yadrosida ro’y bersa, proton-proton siklidagi reaksiya uning butun hajmida ro’y berishi mumkin.
Ro’y berish ehtimolligi katta deb qaralayotgan termoyadroviy reaksiyalardan biri deyteriy va tritiy yadrolarining (besh protonning) geliyga, ya’ni bitta geliy yadrosi va neytronga aylanishi bilan bog’liq jarayondir, geliy yadrosi va proton massalarining yig’indisi beshta proton massasidan kichik, demak, reaksiya paytida “yo’qolgan” massaning energiyaga aylanishi ro’y beradi:
H+HHe+n+17,6MeV
Quyoshning markazida gravitatsiya ta’sirida moddalar juda yuqori darajadagi zichlik va temperaturaga erishganki, bu holat termoyadroviy reaksiyalarning ro’y berishiga zamin yaratgan. Aynan ana shu reaksiyalar Quyosh tomonidan fazoga uzluksiz ravishda sochilayotgan energiyaning manbasidir.
Hozirgi davrgacha Quyoshda 74 xil kimyoviy elementning aniq mavjudligi isbotlangan. Quyosh tarkibida boshqa elementlarning ham borligiga shubha yo’q, ammo ular shunchalik kam miqdordaki, spektral tahlil usuli bilan ularni aniqlashni iloji yo’q. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha quyosh tarkibini atomlar soniga ko’ra 91 foizini vodorod va 9 foizini geliy tashkil etadi. Massasiga ko’ra esa vodorod taxminan 70 foizni, geliy 27 foizni tashkil etadi, chunki geliy atomining yadrosi vodorod atomining yadrosidan to’rt marta og’irdir. Ajablanarlisi shundaki, quyosh nurlanishi spektrlariga asoslanib geliy birinchi marta quyoshda ochilgan edi, keyinchalik uning Yerda ham mavjudligi aniqlandi. Bu elementning nomi ham yunoncha “Gelios”-Quyosh so’zidan olingan.
Termoyadroviy reaksiyalar natijasida hosil bo’lgan energiya quyosh yadrosidan sirtiga tomon nurlanish tarzida ko’chadi va tabiiyki bu jarayonda muhit temperaturasi, zichligi, bosimi va fotonlar o’rtacha energiyasi kamayib boradi. Nur energiyasining ko’chish zonasi nomini olgan qismda (0,23 R dan 0,7 R gacha cho’zilgan qismda) kvantlarning “maydalanish” jarayoni yuz beradi, ya’ni yadrodan tarqalayotgan yuqori energiyali gamma-nurlar dastlab rentgen, so’ngra uzoq ultrabinafsha va nihoyat quyosh energiyasining eng xarakterli qismi – ko’zga ko’rinuvchi yorug’lik nurlanishlariga o’tadi. Quyosh qa’rida har sekundda 630mln.t vodorod geliyga aylanadi va u shu vaqt ichida nurlanish hisobiga 4 mln tonnadan ortiq massasini yo’qotadi. Termoyadroviy reaksiyalar natijasida hosil bo’luvchi energiya fotosfera orqali elektromagnit nurlanish tarzida olam fazosiga tarqaladi. Quyoshning 6000C temperaturali sirtidan chiqayotgan nurlanish intensivligi 70-80 ming kW/m ni tashkil etadi.
Quyosh nurlarining Yerdagi o’simlik va hayvonot dunyosi, shuningdek noorganik moddalarga ta’siri turlicha kechadi. Shu sababli ham quyosh nurlarining spektral tarkibini o’rganish amaliy ahamiyatga ega. Ayniqsa, quyosh energiyasidan amalda foydalanishda bu muhimdir.
Quyosh tarkibida vodorodning “yonishi” bilan bog’liq holda ajraladigan energiyaning katta qismi nurlanish sifatida fotosfera orqali olamga tarqaladi. Fotosfera elektromagnit nurlanishlarning manbasi hisoblanib, undan tarqalayotgan nurlanish tarkibida ultrabinafshadan tortib to infraqizil nurlargacha mavjud. Boshqacha so’z bilan aytganda, quyoshdan ixtiyoriy qizigan qattiq yoki suyuq jismlar kabi turli rangdagi nurlar chiqadi. Fotosferaning nurlanishini absolyut qora jismning 5800 K temperaturadagi nurlanishiga taqqoslash mumkin. Absolyut qora jism o’ziga tushayotgan nurlanish oqimini barchasini uning spektral tarkibidan qat’iy nazar yutib oladigan jismdir. Bunday jism xossalari ma’lum bo’lgan nurlanish manbasi ya’ni yorug’lik etaloni sifatida (toza platinaning qotish temperaturasida) qo’llanilishi mumkin.
Quyoshning elektromagnit nurlanishi 0,1 mkm dan tortib 30 m gacha oraliqda yotuvchi cho’ziq spektrga ega. Quyosh xromosferasi va tojlari spektrning ko’rinuvchi (0,4-0,76 mkm) qismidan tashqarida yotuvchi nurlanishlarning manbalaridir. Quyosh tojini tashkil etuvchi gazlarning temperaturasi 10K atrofida bo’lgani tufayli uning nurlanishining asosiy qismini rentgen va ultrabinafsha sohada yotuvchi nurlar tashkil etadi. Tojlar va xromosferaning nurlanishi Yer ionosferasining shakllanishiga katta ta’sir ko’rsatadi.
Quyosh nurlanishi energiyasining 99 foizidan ko’prog’i to’lqin uzunligi 0,28 dan 6,0 mkm gacha bo’lgan sohada joylashgan (0,28-0,40 mkm – ultrabinafsha, 0,40-0,76 mkm- ko’rinuvchi va 0,76-6,0 mkm infraqizil). Shu bilan birga 10 mkm dan 0,28 mkm gacha va 6 mkm dan 5*10mkm gacha to’lqin uzunliklar oralig’iga mos ravishda 0,5 foiz va 0,4 foiz quyosh nurlanish energiyasi to’g’ri keladi.
Quyosh nurlarining to’lqin uzunliklari ( ) bo’yicha ranglari 1- jadvalda berilgan.
Quyosh sirti yaqinidagi nurlanish issiqlik muvozanatiga yetishga ulgurmaydi, shu sababli Quyosh spektri muvozanatli issiqlik nurlanishi spektri bilan to’laligicha mos kelmaydi. Har bir element atomi o’ziga xos chastotali nur chiqaradi. Quyosh sirtidagi nisbatan sovuqroq bo’lgan gaz atomlarining tanlab yorug’lik yutishi mavjudligi sababli spektrda Quyosh atmosferasining barcha moddalari hosil qilgan Fraungofer qora chiziqlari (20 ming atrofida) mavjud ( bu chiziqlar birinchi bo’lib hodisani o’rgangan nemis fizigi Yozef Fraungofer nomi bilan ataladi).
Spektral tahlil usuli quyosh sirti to’g’risida ko’plab ma’lumotlarni aniqlashga imkon beradi. Masalan, Fraungofer chiziqlariga mos keluvchi to’lqin uzunlik va intensivlik bo’yicha gazning kimyoviy tarkibini va chiziqlarini eniga qarab esa yutuvchi muhit temperaturasi va hokazolarni aniqlash mumkin.
2.1- jadval: Fraungofer chiziqlariga mos keluvchi to’lqin uzunlik va
intensivlik bo’yicha gazning kimyoviy tarkibini va chiziqlarini aniqlash
|
Rangi
|
To’lqin uzunliklar sohasi, mkm
|
Tipik , mkm
|
Rangi
|
To’lqin uzunliklar sohasi, mkm
|
Tipik , mkm
|
Ultrabinafsha
|
|
|
Sariq- yashil
|
0.55-0.57
|
0.56
|
Vakuum
|
10-3-0.20
|
-
|
sariq
|
0.57-0.58
|
0.58
|
Uzoq
|
0.20-0.30
|
-
|
Zarg’aldoq
|
0.58-0.67
|
0.60
|
Yaqin
|
0.30-0.40
|
-
|
qizil
|
0.62-0.76
|
0.64
|
Binafsha
|
0.40-0.45
|
0.43
|
infraqizil
|
|
|
Ko’k
|
0.45-0.48
|
0.47
|
yaqin
|
0.76-25.0
|
-
|
Havorang
|
0.48-0.50
|
0.50
|
uzoq
|
25.0-104
|
-
|
Yashil
|
0.50-0.55
|
0.53
|
|
|
|
Lekin yerdan turib quyosh spektrini aslida qanday bo’lsa shundayligicha kuzatib bo’lmaydi, chunki uni Yer atmosferasi qisman o’zgartiradi. Eng avvalo u spektrdagi chiziqlar uzunligini qisqartiradi va unda yutilish chiziqlarini hosil qiladi.
Ayniqsa, atmosferaning ta’siri qizil va sariq nurlarga ko’proq sezilarli bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, Yer atmosferasi o’zining optik xususiyatlariga ko’ra selektiv yorug’lik filtri bo’lib, kosmik quyosh nurlanishi ko’rsatkichlarini o’zgartiradi. Agar nurlanish oqimi atmosferadan normal bo’yicha o’tib Yer sirtining dengiz sathidagi nuqtasigacha yetib kelgan bo’lsa, uning optik yo’li 1 atmosfera massasiga (AM1) teng deb oladilar. Yer sirtiga burchak ostiga qiynalib tushuvchi nurlarning optik yo’lining uzunligi AM1 bo’lgan holdagi optik uzunligiga nisbatan aniqlanadi. Agar nurlanish atmosferada umuman kuchsizlanmasa, atmosferaning optik massasi nolga teng (AM0) bo’ladi.
Qaytarilgan qismiga Yer sirtining albedosi deyiladi va o’rtacha 0.34 ga teng. Qaytgan nurlanishning spektri atmosfera massasi 1 ga teng bo’lganda Yer sirtiga tushuvchi quyosh nurlarining spektriga o’xshaydi.
Sirt birligiga tushuvchi quyosh nurining quvvatiga uning intensivligi deyiladi (W/m2). Yer atmosferasining yuqori chegarasida quyosh energiyasi intensivligi 1365 W/m2 ga teng bo’lib, unga quyosh doimiysi deyiladi.
Quyosh doimiysi va quyosh nurlanishi spektral taqsimotini chuqur o’rganish uchun Yer sharining barcha qit’alarida tadqiqotlar olib borilgan. Bu boradagi asosiy ma’lumotlar Smitsonian instituti va AQSh Havo Dengiz Flotining tadqiqot laboratoriyasida standartlar Milliy byurosi hamkorligida yig’ilgan. Tadqiqotlar Yer sirtidan turli balandliklarda va maxsus uchirilgan raketalarda o’rnatilgan asboblar yordamida amalga oshirilgan. O’lchovlar quyosh domiysining aniqlangan qiymati nazariy hisoblashlardagi natijalarni tasdiqlaydi.
Perigeliy davrida ( yanvar ) nurlanish oqimining zichligi quyosh doimiysidan 3-4 foiz yuqori va afeliy davrida ( iyul ) 3-4 foiz past bo’lishi mumkinligi aniqlangan.
Atmosfera tarkibiga kirib qoluvchi har xil aralashmalar uning tiniqligini pasaytiradi. Yer sirtiga yaqin qatlamlardagi quruq havo tarkibida azot 78.03 %, kislorod 20.94 %, argon 0.94 %, is gazi 0.03 %, vodorod 0.01 %, neon 0.0012 % va geliy 0.0004 % ni tashkil etadi.
Shu bilan birga atmosfera tarkibida miqdori o’zgarib turadigan suv bug’lari, ozon (asosan yuqori qatlamlarda) va boshqa gazlar ham mavjud. Quyosh nurlari asosan suv bug’lari, ozon, is gazi va changlar tomonidan yutib qolinadi.
Atmosferada ( stratosferada ) mavjud ozon quyosh nurlarinig tanadagi tirik hujayralarni barbod qilish xususiyatiga ega bo’lgan qisqa to’lqinli qismini yutib qolishligi bilan nihoyatda muhim rol o’ynaydi.
Ozon tomonidan uning atmosferadagi miqdori va quyoshning turish balandligiga qarab quyosh radiatsiyasining taxminan 1.5 dan 3 % gacha qismi yutib qolinadi. Atmosfera tarkibida changlarning ko’payishi esa quyosh radiatsiyasini ko’proq sochilishi va yutilishiga va pirovard natijada uning Yer sirtiga tomon oqimini kamayishiga olib keladi.
Gelioqurilmalarda qo’llaniladigan shaffof shishalar va polimer plyonkalar orqali 300 nm dan to 2800 nm gacha to’lqin uzunlikli nurlar o’tadi.
Tadqiqotlar to’g’ri, sochilgan va qaytgan quyosh radiatsiyasi oqimining amalda barcha energiyasi qisqa to’lqin uzunliklar sohasiga ( 200-5000 nm ) va uning ham asosiy qismi spektrning ko’zga ko’rinuvchi va yaqin infraqizil qismiga to’g’ri kelishini ko’rsatadi. Demak, geliotexnik qurilmalar asosan qisqa to’lqinli quyosh nurlari hisobidan energiya oladi.
Quyosh energiyasidan foydalanishda tanlangan joyning yil davomida qancha vaqt yoritilishi, birlik yuzaga birlik vaqt ichida qancha energiya tushishligi yoki boshqacha qilib aytganda joyning radiatsiyasi rejimini bilish muhim amaliy ahamiyatga ega.
Meteorologiyaning nur energiyasi oqimini (radiatsiyasini) o’lchash va nur tushuvchi sirtlarning radiatsiya rejimini o’rganish bilan shug’ullanuvchi bo’limiga aktinometriya deyiladi. Aktinometriyada Quyoshning to’g’ri, tarqoq va yig’indi radiatsiyasi tushunchalari mavjud.
Quyoshning Yer sirtiga yo’nalgan o’zaro parallel nurlar oqimiga uning to’g’ri (S), atmosfera qatlamidan sochilib kelayotgan oqimiga tarqoq (D) va Yer sirtiga yetib kelayotgan barcha oqimiga esa yig’indi radiatsiya (Q) deyiladi.
Quyosh energiyasining miqdori uning intensivligi orqali aniqlanadi. Sirt birligiga tushuvchi quyosh nurining quvvatiga uning intensivligi deyiladi (W/m2). Yer atmosferasining yuqori chegarasida quyosh energiyasi intensivligi 1365 W/m2 ga teng bo’lib, unga quyosh doimiysi deyiladi.
Yerga yoki jismlarning sirtiga tushgan quyosh nurining bir qismi qaytadi. Sirtdan qaytgan radiatsiya oqimining unga tushgan oqimiga bo’lgan foizlardagi nisbati shu sirt albedosi deyiladi. Masalan, albedo qora bahmal uchun 0.5 %, quruq qum uchun 15-35%, oq kafel uchun- 75%, ko’zgu uchun 85-88%, alyuminiy uchun – 85-90% va po’lat uchun esa 50-60% ga teng.
Quyosh nurlanish energiyasini o’lchashning kalorimetrik, fotoelektrik, fotografik va viziual usullari mavjud.
Kalorimetrik o’lchashlarda qora rangli sirt tomonidan yutib olingan nur energiyasining bevosita issiqlik energiyasiga aylanishidan foydalaniladi. Bunda asbobning qabul sirtiga tushuvchi quyosh radiatsiyasi oqimi miqdori shu sirtda ajraladigan issiqlik miqdori yoki temperaturaning oshishini qayd qilish orqali aniqlanadi.
Fotoeffekt va yorug’likning fotokimyoviy ta’siri hodisalari nurlanish energiyasini o’lchashning fotoelektrik va fotografik usullarini ishlab chiqishda foydalanilgan. Hozirgi davrda qisqa to’lqinli spektral oqimlarni tadqiq etishda fotoelementlar, fotoko’paytirgichlar va fotoqarshiliklar yordamida qayd etishning fotoelektrik usuli keng qo’llanilmoqda. Viziual o’lchovlarda radiatsiyani baholashda spektrning ko’zga ko’rinuvchi sohasi ta’siriga sezgir bo’lgan odam ko’zi xizmat qiladi.
Aktinometrik o’lchashlarning asosiy vazifasi qisqa va uzun to’lqinli radiatsiyaning integral oqimi miqdorini ( intensivligini ) aniqlashdan iboratdir. Bu maqsadda kalorimetrik usul barcha usullarga ko’ra ko’proq mos keladi. Kalorimetr orqali oqib o’tuvchi suv yordamida olinadigan issiqlik nur energiyasi oqimining o’lchovi bo’lib xizmat qiladi. To’g’ri Quyosh radiatsiyasini o’lchash uchun mo’ljallangan turli konstruksiyali suvli pirgeliometr ana shu asosda ishlaydi.
Quyosh nurlanishi issiqlik oqimini bevosita aniqlash uchun aktinometrik asboblardan foydalanish qulaydir. Nur qabul qiluvchi sirt bilan atrof - muhit orasidagi temperaturalar farqini o’lchash orqali issiqlik oqimini aniqlashga asoslangan bu turdagi asboblar keng ko’lamga ega. Bu farq issiq kavshari nur qabul qiluvchi sirtga yopishtirilgan, sovuq kavshari esa o’zgarmas temperatura sharoitida saqlanuvchi termojuftlarning ketma- ket ulanishidan hosil qilingan zanjirda paydo bo’luvchi tok miqdoriga qarab termoelektrik usulda aniqlanadi. Bunday turdagi asboblar nisbiy asboblar hisoblanadi va darajalashga muhtoj bo’ladi ya’ni ularning ko’rsatishi absolut asboblarning ko’rsatishlari bilan 0 taqqoslanishi kerak. Uning mohiyati sovuq kavshar temperaturasini issiq kavshar temperaturasiga tenglashguncha qizdirishdan iborat bo’lgan kompensatsion usuldan foydalanib nur energiyasini o’lchashning absolut usuli ishlab chiqilgan.
Sovuq kavsharni qizitish uchun sarflangan issiqlik miqdori asbobning nur tushuvchi sirtida nurning yutilishi natijasida olingan issiqlikning absalut o’lchovi bo’ladi. Shunday prinspga asoslanib Angstremning absolut pirgeliometri yasalganki, u to’g’ri quyosh radiatsiyasi oqimini absalut miqdorini o’lchash uchun xizmat qiladi. bu asbob aktinometrik asboblar uchun etalon hisoblanadi.
Hozirgi davrda quyoshning to’g’ri radiatsiyasi oqmini o’lchash uchun asosan Savinov-Yanishevskiyning termoelektrik aktinometridan foydalaniladi.
( 2.1.1- chizma)
Asbobning asosiy qismi 9 shtativga 1 vint yordamida o’rnatilgan 5 trubka va uning oxiridagi 7 qutichadan joylashtirilgan termobatareyali nur yutgich hisoblanadi. Trubkaning gorizntal o’qi meridian tekisligida joyning geografik kengligiga mos holda qiyalatib o’rnatiladi. 3 va 4 vintlar yordamida trubka Quyoshga shunday qaatiladiki, tashqi diafragmadagi 2 kichik teshikcha orqali o’tayotgan quyosh nurlari shu teshikcha qarshisidagi 6 nuqtaga tushsin, shunda quyoshning to’g’ri radiatsiyasi aynan termobatareya sirtiga tik tushayotgan bo’ladi. Termobatareyaga GSA-1 galvonometri ulanadi. Asbob ishlatilmaganda quyosh nurlari tushuvchi diskni changlardan himoyalash uchun trubka 10 qopqoq bilan yopiladi. Trubkaning ichida 5 ta diafragma bo’lib, ular asbobning nur qabul qiluvchi sirtini shamol ta’siridan va tarqoq hamda qaytgan yorug’lik nurlaridan himoyalaydi.
Termoyulduzcha deb nomlanuvchi manganin- konstan termobatareyasining issiq kavsharlari nur tushuvchi sirti qoralangan yupqa kumush diskning orqa tomoniga, sovuq kavsharlari esa aktinometrning g’ilofiga qistirilgan mis halqaga folga bilan izolyatsilanib yopishtirilgan. ( a), (b) chizmalar
| 