17
FOYDALANUVCHILARNI OVOZ ORQALI IDENTIFIKATSIYA
VA AUTENTIFIKATSIYA QILISH USULLARI TAHLILI
Sayftdinov Islombek Zoir o‘gli
Termiz davlat universitetini
Axborot texnologiyalari fakulteti magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.7720692
Annotatsiya.
Ushbu maqolada ovoz orqali identifikatsiya va autentifikatsiya qilish modeli
(multi condition model training) tasvirlangan va to‘liq bo‘lmagan ma’lumotlar nazariyasi
(missing-feature theory) noma’lum spektral-vaqtinchalik shovqin modeli xususiyatlari ko‘rib
chiqilgan.
Kalit so‘zlar:
identifikatsiya, ovozli identifikatsiya, biometrika, biometrik texnologiya, ovozni
tekshirish, autentifikatsiya, tanib olish usullari, ovoz biometrikasi, ovozni identifikatsiya qilish.
Kirish. Axborotni himoya qilishning keng tarqalgan usullaridan
biri bu kirishni nazorat
qilishdir. Kirish nazorati autentifikatsiyani - autentifikatsiya jarayoni va identifikatsiyani -
identifikatorni tayinlashni va taqdim etilgan identifikatorni identifikatorlar ro‘yxati bilan
taqqoslashni o‘z ichiga oladi. Oddiyroq qilib aytganda - tekshirish, bu ma’lum ob’ektga mos deb
e’lon qilingan taqdim etilgan xususiyatlarni bir xil ob’ektning ma’lum xususiyatlari bilan
taqqoslashni o‘z ichiga oladi. Zamonaviy dunyoda turli xil ilovalar uchun nutq texnologiyalari
keng tarqalgan - sintez, identifikatsiya, nutqni tanib olish. Oxirgi ikkita texnologiya nutqdan
turli xil ma’lumotlarni olish imkonini beradi – “kim” aytadi va “nima” aniq aytiladi. So‘zlovchini
identifikatsiyalash muammosini hal qilish uchun so‘zlovchini matndan mustaqil
identifikatsiyalashda mashhur bo‘lgan
i
-vektorlarni ajratib olish usulidan foydalanish taklif
etiladi.
Kirishni boshqarishning turli xil usullari orasida biometrik texnologiyalar alohida ajralib tutadi.
Bugungi kunda biometrik texnologiyalarga insoniyatni qiziqishi ortib borayotgani,
asosiy
sabablaridan biri, ulardan foydalanish qulayligidir hamda maxfiylikning yuqoriligidir.
Ko‘pincha biometrik texnologiyalar kirishni boshqarish kontekstida biometrik
identifikatsiyalash usullari sifatida tushuniladi. Identifikatsiya qilish vazifasi bir ob’ektning
xususiyatlarini boshqa ma’lum ob’ektlarning xususiyatlari bilan solishtirishni o‘z ichiga oladi.
Biometrik texnologiyalar orasida yetakchi rolni barmoq izlari, yuz, ko‘z pardasi va ovozni tanib
olishga asoslangan texnologiyalar egallaydi. Texnologiyalar samaradorligini aniqlash uchun
ishonchlilik, soxtalikka chidamlilik, atrof-muhitga chidamlilik (shovqinga chidamlilik), vaqt
o‘tishi bilan xususiyatning barqarorligi, tezligi, narxi va foydalanish
qulayligi kabi mezonlar
baholanadi.
Ovozli identifikatsiya foydalanish qulayligi va arzonligi kabi afzalliklarga ega. Bunday
identifikatsiyaning
kamchiliklari
xavfsizlik
darajasini
pastligidir.
Ovozni
identifikatsiyalashning ishonchliligini oshirishning istiqbolli usullaridan biri imzoni
identifikatsiyalashda faol qo‘llaniladigan ongsiz harakatlar dinamikasi xususiyatlarini jalb
qilishdir. Boshqa tomondan, ovozli identifikatsiya eng qulay bo‘lgan dastur sohalari mavjud,
masalan, ovozli ma‘lumotlarni tahlil qilish uchun telekommunikatsiya kanallariga masofadan
kirish.
18
Nutqdan tashqari barcha biometrik usullarning asosiy kamchiliklari ishlatiladigan biometrik
kodning doimiyligidir, chunki barmoq
izlari yoki palma izlari, ko‘z pardasi va yuz
xususiyatlarining naqshlari shaxs uchun o‘zgarmasdir. Ushbu kamchilik shaxsiy
identifikatsiyalashning yuqori ishonchliligini talab qiladigan holatlarda ushbu usullardan
foydalanishga to‘sqinlik qiladi, chunki o‘zgarmagan biometrik kodni tanib olish dasturiga
zararli kirish orqali o‘qish mumkin.
Ruxsat etilgan parametrlarga asoslangan biometriklardan farqli o‘laroq,
ovozli tekshiruv
tobora uzunroq ovozli xabarlardan foydalanish orqali xatolarni kamaytirish uchun deyarli
cheksiz imkoniyatlarga ega. Ovoz orqali tekshirish qorong‘uda, masofada, xususan, standart
telefon kanali orqali, yuz tasvirini olishning iloji bo‘lmagan sharoitlarda ishlatilishi mumkin.
Muayyan ma’ruzachilarni tekshirish ilovalariga misollar keng
doiradagi ilovalarni qamrab
oladi:
- elektron yoki telefon kanallari orqali moliyaviy jarayonlarni boshqarish (bank hisobini
boshqarish, elektron tijorat, kredit kartadan foydalanish huquqini tasdiqlash);
- parol yoki PIN kodni o‘zgartirishga ruxsat;
- kompyuterga yoki alohida kompyuter dasturlariga kirish (Internetga kirish, maxfiy
hujjatlarga, ma’lumotlar bazalariga va boshqalarga kirish);
- seyfni ochish, binolarga kirishga ruxsat berish;
- mexanizmlar va tizimlarni boshqarish (masalan, avtomobil dvigatelini ishga tushirish);
- kim, qachon va qaysi kompyuter resurslariga kirish huquqini nazorat qilish.
Zamonaviy ovozli identifikatsiya tizimlari ishonchlilikni oshirish
uchun matnga asoslangan
identifikatsiyadan foydalanadi, masalan, har safar tasodifiy hosil bo‘ladigan parol talaffuzi.
Shaxsiy xususiyatlardan foydalanish va yaratilgan va tan olingan parollarning mos kelishi
ishonchlilikni oshiradi. Matndan mustaqil identifikatsiya faqat individual xususiyatlardan
foydalanishni nazarda tutadi.
Ovozni identifikatsiya qilish tizimining muhim xarakteristikasi - bu shaxsni aniqlash tezligi.
Ishlash, ayniqsa, katta ovozli ma’lumotlar bazalarini qayta ishlaydigan va real vaqtda
ishlaydigan ilovalar uchun juda muhimdir. Ishlashning yaxshilanishiga
yangi tezkor
ma’lumotlarni qayta ishlash algoritmlaridan foydalanish orqali erishish mumkin. Shunday qilib,
insonning ovozli identifikatsiyasi, ushbu ishda ko‘rsatilgan kamchiliklarga qaramay, muayyan
sharoitlarda ishlab chiqilishi kerak bo‘lgan muhim afzalliklarga ega. Ovozni aniqlash vazifasida
ovoz yozish bosqichidan boshlab, tasniflash bosqichiga qadar turli xil matematik, algoritmik va
texnik usullar qo‘llaniladi. Deyarli har bir identifikatsiya tizimi to‘rtta asosiy bosqichni o‘z
ichiga oladi: signalni olish, signalni oldindan qayta ishlash, xususiyatni ajratib olish va
xususiyatlarni tasniflash.
