O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS
TA'LIM VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA
UNIVERSITETI
A.Nurmonov, N.Mahmudov
O'ZBEK TILINING NAZARIY GRAMMATIKASI
(o'zbek tili va adabiyoti yo'nalishi talabalari uchun
o'quv qo'llanmasi)
T O S H K E N T - 2 0 0 7
2
GAPNING MAZMUNIY TUZILISHI
Har qanday lisoniy belgi shakl va ma'no birligidan iborat. Lekin
an'anaviy sintaktik nazariyalarda asosan gapning shakliy tuzilishi o'rganib
kelindi. Faqat ayrim o'rinlardagina (gapning kommunikativ maqsadiga
ko'ra turlarini belgilashda, ikkinchi darajali bo'laklarning ichki tasnifida,
masalan, holning o'rin, payt, maqsad va boshq. turlarga bo'linishida;
aniqlovchilarning sifatlovchi, karatuvchi," izohlovchilarga ajratilishida va
boshq.) semantikaga murojaat qilinadi. Gapning ma'no xususiyati va uning
tarkibi ham, gapning mazmuniy tiplari ham, sub'ekt va predikatlarning
mazmuniy tiplari ham, gapning shakliy va mazmuniy tuzilishlarining
o'zaro munosabatlari ham yaqin yillargacha maxsus o'rganish ob'ekti
bo'lmay keldi.
N.D.Arutyunovaning ta'biri bilan aytganda, 60-yillarning
o'rtalariga kelib, gap semantikasiga "shturm" boshlandi . Gap
semantikasiga qiziqishning uyg'onishiga lingvistik nazariya rivojiga ta'sir
ko'rsatgan bir qator omillar: lingvistikaning gap mazmuni - propozitsiyaga
alohida diqqat qiluvchi mantiq bilan munosabatining yangi pog'onaga
ko'tarilishi, til va nutqniig ma'no tomoniga umumiy burilishi, nutk
faoliyatining pragmatik komponentiga e'tiborning kuchayishi, gapga
o'zining maxsus ma'nosi bo'lgan til belgisi sifatida qarashning vujudga
kelishi hamda gaplarning mazmuniy ekvivalentligi tushunchasiga
tayanadigan sintaktik transformatsiya nazariyasining vujudga kelishi
singari omillar turtki bo'ldi.
3
O.Espersen ham tilshunoslikda shaklni mazmundan ajratishga
harakat kilgan G.Suit va boshqa tilshunoslarni tanqid qilar ekan, shakl va
mazmun o'zaro uzviy bog'liq ekanligini, lisoniy hodisaning bu ikki
tomoniga e'tibor berish har qanday tilshunoslikning asosiy vazifasi
ekanligini uqtiradi. Uning fikricha, har bir tilshunos hodisani ikki
tomonlama - shakldan ma'noga yoki ma'nodan shaklga qarab tekshirishi
mumkin . Birinchisi semasiologik, ikkinchisi onomasiologik o'rganish
ob'ekti bo'ladi.
Hozirgi kunda semantika deyarli hamma tilshunoslar tomonidan
e'tirof etilsa ham, ammo sintaktik semantika maqomi masalasida bir xillik
yo'q.
N.Yu.Shvedovaning fikricha, sintaktik semantikaning asosiy vazifasi
shakliy-sintaktik modellarning xususiy ma'nolarini aniqlashdan iborat
bo'lishi kerak. Bunga ko'ra, gap tuzilishi sxemasining umumlashtirilgan
ma'nosi va ular o'rtasidagi munosabat gap sintaktik tuzilishining asosi
bo'lib xizmat qiladi. N.Yu.Shvedovaning konsepsiyasiga muvofiq, gapning
suniy
tuzilishi
deganda,
tipiklashtirilgan
ma'no
elementlarining
mavhumlashgan holda til sistemasida aks etgan mazmuni tushuniladi . U
gap mazmunini estralingvistik omillarsiz, sof til materiallariga tayangan
holda o'rganishga harakat qiladi. Tilning har qanday sath birliklari,
jumladan, gapning tuzilish sxemalari ham undagi kategoriya va konkret
ma'nolar munosabatlaridan hosil bo'lgan mazmuniy o'ziga xoslikka ega
bo'ladi.
4
Ikkinchi yo'nalish tarafdorlari asosan gapning nominativ minimumi
uzvlarining leksik ma'nolariga asoslanadilar. Bunga muvofiq, gapning
mazmuniy tuzilishi tuzilish sxemalar chegarasida emas, balki undan
tashqarida ajratiladi. Tuzilish sxema va mazmuniy tuzilishlar bir-birini
kesishmaydigan
parallel
qatorlarga
teriladi.
Bunday
qarash
O.I.Moskal'skaya ishlarida namoyon bo'ldi .
Sintaktik semantika bo'yicha Ye.P.Paduchevaning ham izlanishlari
o'ziga xosdir. Uning fikricha, gap ma'nosi leksema ma'nolaridan, so'z
shakllarining grammatik ma'nolaridan va sintaktik qurilmalarning
ma'nolaridan tashkil topadi. Shuning uchun ham leksik va morfologik
semantika bir butun gap semantikasining komponenti bo'lishi kerak .
V.G.Gak gapni to'liq til belgisi hisoblab , gap referenti vaziyatdir, ya'ni
"gapirish" momentida ob'ektiv borliqdagi so'zlovchi ongida mavjud
bo'lgan va gapning o'zini shakllantirish jarayonida til elementlarini
tanlashga ma'lum darajada sharoit yaratuvchi elementlar yig'indisidir,
deydi .
Vaziyat va uni ifodalovchi gap o'rtasidagi munosabat ikki yo'nalishda
- ifoda planidan ma'no planiga qarab va, aksincha, ma'no planidan ifoda
planiga qarab o'rganiladi. Birinchisi nutqiy faoliyatning tushunish aktini,
ikkinchisi esa ifodalash aktini namoyon qiladi. Bunga muvofiq, sintaktik
semantikada ham o'zaro bog'langan va ayni yo'nalishga ko'ra bir-biriga zid
bo'lgan ikki aspekt: semasiologiya va onomasiologiya ajratiladi . Birinchisi
ma'lum sintaktik birlik nimani aks ettirishini, ikkinchisi ma'lum vaziyat
qanday ifodalanganini o'rganadi.
5
Birinchi yo'nalish gap ma'nosini ob'ektiv borliq bilan bog'langanligi
uchun, vaziyatni aiiqlashga va tahlil qilishga alohida ahamiyat beradi va
uni gapning denotativ yoki nominativ aspekti ham deyiladi.
Gapning denotativ aspektini ifodalash uchun ko'p hollarda
"propozitsiya" terminidan foydalaniladi. Bu termin tilshunoslikka mantiq
va falsafiy tadqiqotlar ta'sirida kirib keldi. U.Kuayn logik qurilishda
propozitsiya tushunchasining roli haqida to'xtalib, ma'lum gap va uning
boshqa tilga qilingan tarjimasi o'rtasidagi yoki bir til ichida turlicha
ifodalanishlar
o'rtasidagi
umumiylikni
aks
ettirishni
ko'rsatadi.
Propozitsiyaga qiziqishning o'sishi bilan uning talqinida ham xilma-xillik
orta boradi.
Klassik mantiq propozitsiya yoki mantiqiy hukm deyilganda
borliqning ma'lum predikatlari haqida tasdiq yoki inkor yo'li bilan axborot
beruvchi fikr shakli tushunilgan. "Propozitsiya" termini tilshunoslar
tomonidan dastlab xuddi shu ma'noda hukmning ifodalanish shakli bo'lgan
darak gaplarga, keyinchalik gapning hamma turlariga nisbatan qo'llaniladi.
Gap termini ham lotincha "hukm" terminidan kal'ka yo'li bilan rus tilidagi
"predlojeniye" orqali hosil bo'lgan.
Ramziy mantiq klassik mantiqdan farqli ravishda, o'zining
tushunchalarini, inson ongida aks etishini chetlab o'tgan holda bevosita
borliq kategoriyalari bilan munosabatini belgilashga intiladi . Propozitsiya
tushunchasining bu umumiy tendensiyasi natijasida keyinchalik u
tafakkurdan ob'ektiv reallikka, sub'ektiv omildan ob'ektiv omilga "burildi".
Natijada u tafakkur shakliga emas, balki uning mazmuniga, u orqali
6
ifodalanadigan ob'ektiv reallikka nisbatan qo'llanila boshlandi. Sub'ektiv
modallik kategoriyasidan ozod bo'lib, vaziyatni ifodalashga o'tdi.
Propozitsiya xuddi shu ma'nosi bilan tilshunoslikka kirib keldi.
Gapning nominativ nazariyasi dastlab G.Frege asarlarida aks etdi.
Uning fikricha, har qanday gap mazmun (smo`sl) va ma'no (znacheniye)
ga ega. Mazmun uning signifikati, konnotatsiyasi; ma'no esa denotati.
Anglashiladiki, gap mazmuni ma'noga nisbatan kengroqdir. Shunday qilib,
G.Frege har qanday gapda fikr (mazmun) sathidan referensiya sathiga
(ma'noga) qadam qo'yiladi, shu bilan ayrim ma'nolarning tasdiq yoki inkor
qilish akti sodir bo'ladi, deydi. Referent sath uchun u propozitsiya
terminini ishlatadi.
Propozitsiya tushunchasi B.Rassel asarlarida yanada konkretlashdi.
Uning fikriga ko'ra, propozitsiya real borliq (fakt) strukturasiga
o'xshashlikka ega bo'lgan aktual faktdir. Propozitsiya haqida Ch.Fillmor
shunday deydi: "Gapning asosiy strukturasida "propozitsiya" deb nomlash
mumkin bo'lgan strukturani, ya'ni gapning modal qismidan ajralgan fe'l
bilan otlar o'rtasida zamondan tashqaridagi munosabatlar majmuasini
kuzatamiz. Gapning modal qismi uning butun xarakteristikasini
belgilaydigan inkor, zamon, mayl va tus kabi xususiyatlarni o'z ichiga
oladi" .
Hozirgi kunda ko'pchilik tilshunoslar propozitsiya termini ostida
gapning ssmantikasida o'z ifodasini topgan ob'ektiv mazmunni
tushunadilar. O.I.Moskal'skaya gapning bu denotativ tomonini gapning
mazmuniy markazi deb hisoblaydi.
7
Propozitsiya faqat gaplar orqali ifodalanishi shart emas. U so'z
birikmasi va so'zlar orqali ham ifodalanishi mumkin. Masalan: Karim
keldi-Karimning kelishi. Demak, ma'lum bir sintaktik struktura gap
bo'lishi uchun ma'lum propozitsiyani ifodalashdan tashqari, ya'ni boshqa
belgilarga-kommunikativ mustaqillik va modallik belgilariga ega bo'lishi
kerak bo'ladi. Shuning uchun ham har qanday gap ot pozitsiyasiga
transpozitsiya qilinganda, uning kommunikativ bo'linishi (tema - rematik
bo'linish) va ideal xususiyati yo'qoladi, ammo nominativ mazmuni eskicha
saqlanib qoladi. Yana solishtiring:
Bola kitobni o'qiyapti - bolaning kitob o'qishi
Uning kelishi xavfli - uning kelishining xavfliligi
Yuqoridagi
solishtirilayotgan
konstruksiyalarning
mazmuniy
yaqinlashtirilishiga ulardagi markaziy elementlarning umumiyligi asos
bo'ladi. Transpozitsiya jarayonida kommunikativ birlik sifatidagi gapning
markaziy elementi - kesimi nominativ birlikning markaziga aylanadi .
Propozitiv nominatsiya mohiyati uchun gapning kommunikativ tarkibi
ham e'tibordan tashqarida bo'lmaydi. Gapning kommunikativ tuzilishn
uning nominativ tuzilishiga ham ta'sir qiladi. Shunday ta'sir qiladiki,
gapning kommunikativ markazi, bir vaqtning o'zida, nominativ asos
vazifasini o'taydi.
Har qanday gap semantikasida propozitiv mazmundan tashqari,
so'zlashuvchining kommunikativ niyati va mumkin bo'lgan modallikdan
biri ishtirok etishi kerak bo'ldi. Boshqacha aytganda, propozitsiyadan real
8
gap mazmuniga o'tish uchun propozitiv ramkadan tashqari, yana ikki
ramkani - modallik va kommunikativ ramkani qo'shish zarur bo'ladi.
Keyingi har ikki ramka har qanday gap mazmuniy tuzilishining zaruriy
uzvi hisoblanadi . Shunday qilib, har qanday gapning mazmuniy tuzilishi
murakkab, ko'p qirrali xarakterga ega bo'lib, unda eng kamida uch uzv: 1)
propozitiv, 2) modal, 3) kom-munikativ uzvlar ishtirok etadi. Gapning
mazmuniy tuzilishini tashkil etgan yuqoridagi uzvlardan eng asosiysi
ob'ektiv borliqdagi ayrim vaziyat yoki voqealarni aks ettiruvchi propozitiv
tuzilishdir.
| 