247
Leksikologiyada
so‘zlar, ularning kelib chiqishi (etimologiyasi), ma’nosi
va ma’no taraqqiyoti (so‘zlarning o‘z va ko‘chma ma’nolari, shakl va ma’no
munosabatiga ko‘ra turlari), turg’un birikmalar (frazeologik birikmalar) va
bo‘shqa shu kabi masalalar o‘rganiladi.
Tilning leksik qatlami
Bizga ma’lumki, so‘z va uning ma’nolarini o‘rganuvchi
tilshunoslik
bo‘limiga
leksikologiya
deyiladi. So‘zning grammatik ma’no bildiruvchi
qo‘shimchalarsiz
qismi
leksema
sanaladi. So‘z lug’aviy ma’no (masalan: qalam-
o‘quv quroli), va grammatik ma’noga ega bo‘ladi (masalan: qalam- ot, turdosh ot,
birlikda, turlanmagan). Mustaqil so‘zlar ham lug’aviy, ham grammatik ma’no
ifodalaydi; yordamchi so‘zlar esa faqat grammatik ma’noni bildiradi. Lug’aviy
ma’no anglatuvchi til birliklari lug’aviy birliklar deyiladi. Lug’aviy
birliklar
quyidagilar: 1) so‘z; 2) ibora; 3) termin (atama); 4) qo‘shma so‘z; 5) tasviriy ifoda.
So‘zlar
bir ma’noli (monosemantik) va ko‘p ma’noli (polisemantik) bo‘ladi.
Atoqli otlar va terminlar odatda bir ma’noli bo‘ladi. Masalan: termometr, affiks,
prefiks, Andijon,
Samarqand, Toshkent. So‘zlarning ko‘p ma’noliligi kontekstda
aniqlanadi. Demak, polisemantik so‘zda so‘z bitta, ma’no ko‘p bo‘ladi.
