70
Tezis mavzuning yoki matnning asosiy mohiyatini aks ettiruvchi qisqa
ifodalar bo‘lib, masalaning keng yoritilishini ta’minlovchi, yo‘naltiruvchi
xarakterga ega bo‘lgan umumlashma fikrlardir.
Tezis maqsadga ko‘ra ikki xil bo‘ladi:
1. Matn mazmunini yorituvchi tezis (bunday tezislarning mohiyati “Qanday
masalalar yoritilgan?” savoli mazmun-mohiyati bilan izohlanadi). Masalan,
konferensiyadagi ma’ruza matnining qisqacha mazmuni shu tipdagi tezisga misol
bo‘ladi.
2. Matn tuzishga yo‘naltiruvchi tezis (bunday
tezislarning mohiyati
“Qanday masalalar yoritiladi?” savoli mazmun-mohiyati bilan izohlanadi).
Insho tezisi ikkinchi turga mansub bo‘lib, muallif fikrini jamlash, aniq
ifodalashga, izchillik maqsadiga xizmat qiladi. Insho tezisi reja bandlari asosida
shakllantiriladi. Reja bandlari insho mazmuniga qanchalik mos bo‘lsa,
tezis ham
shu darajada mukammal bo‘ladi.
Tezislar butun insho mazmuniga yo‘naltiriladi, shu bilan bir qatorda yaxshi
insho yozishning muhim shartlaridan biri hisoblanadi. Fikrlar tezisi – bu inshoda
siz isbotlashga urinayotgan munozarali nuqtayi nazarlardir.
Tezislarning aniq bo‘lishi talab etiladi. Masalan, “O‘lim ular uchun fojia
emas, balki azobli hijrondan qutqarguvchi xaloskor, pirovard maqsadlari bo‘lmish
Yaratganning vasliga noil qiluvchi vosita edi”.
Ba’zan tezisda fikrlar borasida ma’lumot berish kerak bo‘ladi va bu bilan
birga o‘quvchi maqsadga yo‘naltiriladi: “Navoiy Laylining o‘limi,
otasining
qahrini va ikki oila o‘rtasidagi nizolar tasvirini keltirib, yurak va aql doim turlicha
harakat qilishini namoyon qiladi”.
Demak, inshoning yuzga kelish jarayonini quyidagicha modellashtirish
mumkin:
mavzu-reja-tezis-matn.
Fikrni yozma bayon qilish bayon,
saylanma bayon, konspekt, annotatsiya,
referat, sharh,
biografiya, avtobiografiya, tavsifnoma,
intervyu, ma’ruza, leksiya,
hisobot, maktub, kundalik kabi shakllardan iborat.
