Mavzu yuzasidan mashq va topshiriqlar
1-topshiriq
.
POCHTA TARIXI
Pochta nemischa "Post", italyancha
"pochta" so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib,
kech lotincha "Posito" so‘zidan kelib
64
chiqqan bo‘lib, "o‘zgaruvchan otlar bilan stantsiya, nuqta nuqtasi" degan ma’noni
anglatadi. Pochta aloqasi haqidagi dastlabki ma’lumotlar Ossuriya va Bobilga
tegishli. Bu qadimgi mamlakatlarda yashagan odamlar loydan yasalgan lavhalarga
mixxat yozishgan. Har bir talaba bu ma’lumotni biladi. Biroq, ossuriyaliklar,
miloddan avvalgi III ming yillikda, konvertning o‘tmishi deb atash mumkin
bo‘lgan narsadan foydalanishgan. Xat matni yozilgan blyashka yondirilgandan
so‘ng, u loy qatlami bilan qoplangan, unga oluvchining manzili yozilgan. Keyin
planshetlar yana yoqib yuborildi. Qayta otish paytida suv bug’ining chiqishi
natijasida "harf" plastinkasi va "konvert" plastinkasi bitta bo‘lakka aylanmadi. Ular
"konvertni" sindirib, "maktubni" o‘qishdi. Shunday ikkita maktub shu kungacha
saqlanib qolgan. Ular Luvrdagi "konvertlar" bilan birga saqlanadi. 000 yil oldin,
noma’lum misrlik rassom, Fir’avn Numxoten dafn qilingan g’orining devorlaridan
birida, qo‘lida o‘ram, ikkinchi qo‘lida ochiq xat bargini ushlab turgan jangchini
chizib, boshlig’iga beradi.
Uzoq vaqtlarda pochtaning mavjudligini ko‘rsatuvchi moddiy dalillar bizga
shunday etib kelgan. Bizda qadimiy madaniyat yodgorliklari qatorida pochta
xabarlari haqida hujjatli materiallar mavjud.
Xabarni buzishdan qo‘rqmasdan yozma xabar bir xabarchidan boshqasiga o‘tishi
mumkin edi. Maktublarni tashishda kabutarlar ham ishlatilgan.
Forsda Kir va Doro davrida (miloddan avvalgi 558 - 486 yillar) pochta aloqasi juda
yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Fors postining bekatlarida xabarchilar va egarli otlar har
doim tayyor edi. Pochta xabarchilar bir -biridan uzatilgan. Bu o‘rni pochta deb
nomlangan.
Qadimgi Rim pochta bo‘limi ham mashhur bo‘lgan. U ulkan Rim
imperiyasini boshqarishda katta rol o‘ynagan. Imperiyaning eng muhim
markazlarida ot kurerlari bilan jihozlangan maxsus bekatlar saqlangan. Rimliklar
"Statio posita in ..." (Stantsiya ... da joylashgan) deb aytgan. Mutaxassislarning
fikricha, aynan shu so‘zlarning qisqartmasidan POST ("Posta") so‘zi paydo
bo‘lgan.
65
Xitoyda pochta kelib chiqishi haqidagi hujjatlashtirilgan ma’lumotlar juda
uzoq vaqtlarga to‘g’ri keladi. Xitoyning davlat pochtasi Chjou sulolasi davrida
(miloddan avvalgi 1027 - 249) mavjud bo‘lgan. Uning ixtiyorida piyoda va ot
xabarchilari bor edi. Tan sulolasi imperatorlari (miloddan avvalgi 618 - 907 yillar)
allaqachon postmaster generallarini tayinlashgan edi.
Xitoyning estafeta pochtasi imperatorning buyruqlari va xabarlarini g’ayrioddiy
tezlik bilan etkazib berdi. Qadimgi Xitoy gravyurasida biz xitoylik oyoqli pochta
xabarchisi qanday ko‘rinishini ko‘rishimiz mumkin. Ish oson bo‘lmasa -da, sevimli
soyabon xabarchi uchun uzoq safar qiyinchiliklarini yoritishi kerak.
Arab xalifaligida, 750 yilga kelib, butun shtat yo‘lchilar tarmog’i bilan
qoplangan edi, ular bo‘ylab xabarchilar sayohat qilishardi - piyoda va otda,
tuyalarda va xachirlarda. Ular umumiy va shaxsiy pochta xabarlarini etkazib
berishdi. Davlatning pochta xizmatining katta ahamiyatini Bag’dodga asos solgan
xalifa Mansurning mashhur bayonoti (762) tasdiqlaydi.
"Mening taxtim to‘rtta ustunga, mening kuchim esa to‘rt kishiga bog’liq: bu
benuqson qadi (sudya), baquvvat politsiya boshlig’i, faol moliya vaziri va menga
hamma narsa haqida xabar beradigan dono pochtachi".
Qisqa misollardan ko‘rinib turibdiki, turli mamlakatlarda pochtaning
rivojlanishi juda ko‘p farqlarga ega edi, lekin, asosan, turli mamlakatlarda pochta
evolyutsiyasi juda o‘xshash yo‘lni bosib o‘tdi. Bu dunyoning qudratli kishilarining
xabarlari va buyruqlarini etkazishdan boshlandi, bir payt u boshqa odamlarning
ehtiyojlarini qondira boshladi. Va qurilish tamoyillari juda o‘xshash. Pochta tarixi
yanada rivojlanadi. Pochta xodimlari uchun forma paydo bo‘ladi. Pochta belgilari
va kollektorlar paydo bo‘ladi. Ma’lumotni qiziquvchan ko‘zlardan etkazish va
himoya qilish usullari takomillashtirilmoqda. Butunjahon pochta ittifoqi tuzildi.
Borgan sari yangi aloqa vositalari paydo bo‘ladi.
66
1677 yilda Rossiyada xalqaro pochta xizmati ish boshladi. Hammaga ochiq
bo‘lgan pochta jo‘natmalarining birinchi qatorlari Rossiya davlatining
chegaralaridan chiqib, "nemis" mamlakatlariga o‘tdi - rus xalqi shunday gapirgan
erlarni ajdodlarimiz tushunmaydigan "soqov" tillar bilan atashgan. Ga qo‘shimcha
sifatida xalqaro yuklar, "Germaniya pochtasi" Rossiya bo‘ylab savdo xatlari va
hukumat hujjatlarini ham etkazib berdi. "Germaniya pochtasi" tufayli pochta
xizmati yozishmalar almashish punktlarini o‘rnatdi va pochta jo‘natmalarining
muntazamligini ta’minlash qoidalarini joriy etdi. Shunisi e’tiborga loyiqki, G’arbiy
Evropadan kelgan "nemis posti" davlat muassasasi bo‘lganligi bilan ajralib turardi,
G’arbda maktublar asosan xususiy korxonalar tomonidan etkazib berilardi.
Biz odatlangan pochta qutisining prototipi Florentsiya tamburlari edi -
cherkovlar va soborlar devorlari yoniga o‘rnatilgan hamma uchun ochiq bo‘lgan
qutilar, birinchi pochta qutisi 17 -asrda Frantsiyada o‘rnatilgan.
Rossiyada birinchi pochta qutisi 1848 yil 13 dekabrda Sankt -Peterburgda paydo
bo‘lgan. U ko‘k rangda, dyuymli taxtalardan yasalgan va temir bilan qoplangan,
uni ishlatish noqulay va sindirish oson edi, shuning uchun u pochta o‘g’rilari
uchun haqiqiy ne’matga aylandi. Pochta o‘g’irlanishining oldini olish uchun
hokimiyat yog’och qutilarini qirq kilogrammdan ortiq quyma temir qutilarga
almashtirdi. Va faqat 1910 yilda dizayner P.N. Shabarov quyi eshigi mexanik
ochiladigan temir pochta qutisini ishlab chiqdi, uni biz hozirgacha ishlatamiz.
Odamlar doimo ma’lumot almashishga muhtoj edilar. Shuning uchun pochta
tarixi zamonaviy odamlarga tanish bo‘lgan yozuv va xatlar paydo bo‘lishidan
ancha oldin boshlangan. Qadim zamonlarda ovozli xabarni uzatish uchun
ishlatilgan. Bu usul ba’zi hududlarda o‘rta asrlarga qadar saqlanib qolgan.
67
Masalan, Inka imperiyasida ko‘p asrlar davomida poytaxtdan xabar tarqatuvchi
xabarchilar bor edi, ular tarvaqaylab ketgan tog ‘yo‘llari tarmog’i yordamida
mamlakat bo‘ylab harakatlanishardi. Keyinchalik ular axborot tashuvchisi
vazifasini bajaradigan simlar va iplar ishlatila boshlandi.
Matn yuzasidan savol va topshiriqlar.
1.
Matnni o‘qing va unga murakkab reja tuzing.
2.
Reja asosida matn mazmunini qisqartirib gapirib bering.
3.
Matndagi terminlarni aniqlang. Ularni sohalari bo‘yicha guruhlarga ajrating.
|